İç oğuza Daş oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy
Aruz, mənə işin biləydim nədir,
Qaracıqda Qazlıq atı minərdim,
Dağılmaz, deşilməz donu geyərdim,
Polad üz qılıncı belimə bağlar,
Başımı, alnımı zirehləyərdim.
Süngü götürərdim altmış tutam.
Alagöz igidlər həm də yanımda.
Bədəməl olsaydım, boşmu gələrdim?
İgidi hiyləylə tutan nə ərdir?
Sənin öyrədənin övrətinmidir?
29.04. 04. 2021, Samara
Gənclik illərində Anara böyük rəğbətim olub. “Ağ liman” povesti, “Molla Nəsrəddin-66” məcmuəsi, kənd müəllimi işləyəndə “Qobustan” jurnalının təsadüfən əlimə keçən nömrələri Anarı mənim nəzərimdə nəslinin bütün nümayəndələrindən fərqləndirir və mən onun hətta bir vaxt Azərbaycanda Mirzə Cəlil, Sabir kimi mənəvi oriyentr olacağına ümd edirdim. Vaxt keçdikcə, xüsusən nəsr sənəti haqqnda təsəvvürüm genişlənib dəyişdikcə Anar nəsri, nə gizlədim, gözümdən düşürdü, onun bütün qüsurlarını görürdüm. Həm də görürdüm ki, bu adam bildiyi şeylərdən yox yox, bilmədiyindən və uydurduğundan yazır. Onun ən yaxşı bildiyi şey, məsələn, öz zümrəsinin, ilk növbədə öz atasının bolşevik riyakarlığı, bolşevik günahları ilə dolu həyatı idi. Yəni öz ailəndə monstr var, Təpəgöz “Lenin” poeması adı ilə Təpəgöz yaradıb, salıb Azərbaycan övladlarının canına, bu Təpəgöz poema onların beynini yeyib- dağıdır. Sən monstrla yaşayırsan, monstrdan doğulmusan, ancaq o sənin atandır, sən onu sevirsən. Bu kolliziyadan yaz… Ol Şopenhauer, Dostoyevski… Tolstoy mənsub olduğu zümrədən aman bilmədən yazıb, Çexov, Dostoyevski də elə. Anar isə elə gəncliyindən öz ailəsi ətrafında həqiqətə uyğun olmayan mif yaradır, yaxın gələcəkdə bu mifi rentaya çevirəcəyini planlayırdı. Bunu, əlbəttə, mən sonralar başa düşdüm. 1980-ci ilərin əvvəllərində başa düşdüyüm o idi ki, məsələn, avstriyalı Robert Muzil böyük nasirdir, Anar- yox. Sellincer nasirdir – Anar yox. Müriel Spark nasirdir, Anar – yox. Ancaq Anar mənim üçün oriyentirə çevrilə biləcəyinə hələ də inandığım xadim olaraq qalırdı. Və elə bu barədə mən ona, səhv etmirəmsə, 1987-ci ildə o vaxt Kuybışev adlanan Samaradan yazmışdım. Və minnətdarlıqla deyə bilərəm ki, Anar mənə makinada çap olunmuş üç səhifəlik cavab vermişdi və Azərbaycan nəsri və nasirləri barədə mənim tənqidi fikirlərimlə razılaşmadığını bildirib öz mülahizələrini ətraflı, həm də təmkinli, hörmətli tonda yazmışdı. Sonralar Anardan qısa da olsa, daha iki ya üç məktub aldım. O mənə özünün iki kitabını da – rus və Azərbaycan dillərində — göndərmiş və Azərbaycana gələndə onunla görüşməyi təklif etmişdi.
Dəqiq yadımda deyil ki, bu görüş haçan olub. Günü yadımdadır – 4 aprel, çünki məni Bakıda müşayiət edən qardaşoğlunun doğum günüydi. İl 1989 ya 1990 olub. Çox gümün ki, 1990. Mən məzuniyyətdən qayıtmalıydım, Salyandan Bakıya bilet dalınca gəlmişdim. Qərara gəldim ki, Anara dəyim. İttifaq sədrinin gözləmə otağında çoxlu kişi oturmuşdu, onlar Leninin yanına gələn “xodok”lara bənzəyirdilər – hamısı üzülmüş, yorğun görkəmdə, qaşqabaqlı. Sonra mən katibənin dəvətiylə Anarın kabinetinə girəndə Anar mənimlə salamlaşan kimi bu “xodoklardan şikayət etdi: “Gün ərzində bir dənə müsbət emosiya almıram. Hamı bura şikayətə gəlir. Başa düşmürlər ki, bura Yazıçılar ittifaqıdır, şikayətləri başqa yerdə eləmək lazımdır…”
Anar özü də “xodoklar” kimi qaşqabaqlı idi. Mənə belə görüşlər üçün ənənəvi və hətta zəruri olan bir sual da vermədi, yəni Kuybışevdə vəziyyət necədir, zavodda nə iş görürsən, haçan gəlmisən. haçan gedirsən. Mən onun üçün “xodok”lardan biriydim. Mənə dedi ki, qayıtsan, burda təzə açılmış tərcümə mərkəzində işləyə bilərsən. Tez də əlavə elədi ki, “ancaq Bakı qeydiyyatın olmayacaq…”.
Mən Anara yazdığım məktublarda bir kəlmə də qayıtmaqdan yazmamışdım, heç nə istəməmişdim, sadəcə illərlə rəğbət bəslədiyim bir müəlliflə ünsiyyətə ehtiyacım vardı. Bu deyir Bakı qeydiuyyatın olmayacaq. Yəni kim bura gəlir ki?
O vaxt demədiyimi indi deyirəm: Ay Anar mmüəllim, siz mənim haramda “dəli” möhürünü gördünüz? Mənim milyonçu şəhər olan Kuybışevdə daimi qeydiyyatım var, yataqxanada, kiçik də olsa, ayrıca otağım var. İndi siz mənə təklif edirsiniz ki, gəlim Bakıda bomj kimi yaşayım? Məni hər tində qırmızıpapaqlılar saxlayıb şöbəyə aparsınlar? Ayıb deyil? A kişi, sənin adın-sanın var, necə yəni qeydiyyatın olmayacaq? Mənim Kuybışevdə gül kimi işim var, zavodda yükçüyəm, yükü vurdum – azadam, yükü boşaltdım – azadam, bir xəlvətə çəkilib Rembonu oxuyuram, Sellinceri oxuyuram, Folkneri, Sparkı oxuyuram…Heç sənin bəy babaların belə kef görməyiblər. İndi gəlim Bakıda qeydiyyatsız-zadsız bomj kimi yaşayım?
İnandırıcı olmasa da, mən onda Anardan qətiyyən incimədim, çünki onsuz da mənim Azərbaycana qayıtmaq fikrim yox idi. Anar özü isə, əlbəttə, gözümdən düşdü. Bu insandakı bürokrat təbiəti görmək, ilan soyuqluğunu duymaq üçün on dəqiqəlik görüş kifayət imiş. Ancaq ona qarşı heç bir düşmənçilik hissi duymamışam. Son yeddi-səkkiz il bundan qabağa qədər. Yəni bu adamdakı şəxsiyyət deqredasiyası özünün kamillik fazasına çatana qədər. İndi isə Anar mənim üçün Azərbaycan əxlaqında, Azərbaycan mənəviyyatında, Azərbaycanın bütün humanitar həyatında olan deqradasiyanın baş simvoludur. Ətrafına yığdığı adamlara baxın! Aabırlı adam rəşad Məcid kimi pox parçası ilə bir yerdə oturar? Bu insan yüksək mövqelərdə və yüksək vəzifələrdə olduğu uzun illər ərzində heç vaxt əzilənlərin, istər torpaqda, istər cəbhədə tər və qan tökənlərin, incidilənlərin, haqqı yeyilənlərin, gələcəkdən mərhum edilənlərin müdafiəsinə qalxmayıb, həmişə hakimiyyətin yanında, hakimiyyətin tərəfində olub, yalnız özünün, ailəsinin, həm ölənlərinin, hən törətdiklərinin qayğısını çıkib. Bir vaxt “Yaxşı padşah” nağılında Anar hakimiyyət hərislərini, çənələri yerə dəyənəcən, son nəfəslərinəcən vəzifədən qopmayanları ələ salırdı. O vaxt hamı “yaxş padşahda” Brejnevi görürdü. Maraqlıdır ki, o hekayə yazılanda Brejnevin heç yetmiş yaşı da yox idi, yəni indiki Anarın oğlu yerində idi! İndi vəzifə hərisliyində Afrika diktatorlarını geridə qoymuş Anar doxsan yaşın kandarında and-aman edir ki, vəzifədən getsə, ədəbiyyat məhv olar.
Hansı ədəbiyyat? Yazıçılar ittifaqı ədəbiyyat yaradır? Hansı ədəbiyyatı? Keçəl çarə bilsə, öz başına elər: sədr olandan Anar nə yazıb?
Anarla görüşdən bir neçə gün sonra Kuybışevə qayıtdım, tezliklə şəhərə qədim adını qaytardılar, mən isə 1993-cü ilin oktyabrına qədər zavodda işlədim. Bəlkə indiyəcən işlərdim, kadrlar şöbəsinin müdiri üstümə qışqırdı, mən də qışqırdım və dərhal ərizə yazdım. Sex rəisi buraxmırdı, deyirdi öz hesbına məzuniyyət götür, iş axtar, tapanda, çıxarsan, çətin vaxtdır.
Qulaq asmadım. Çıxdım. Doğrudan da çətin vaxt idi. Ancaq yaxşı adamlar məni tezliklə vilayət kitabxanasında işə düzəltdilər. Və bu kitabxanada elə nadir kitablar əlimə düşdü ki, elə keflər çəkdim ki, Anarın bəy babalarının da belə kef çəkmədiyinə yüz faiz əminəm…
29.04 2021, Samara
İç Oğuza Daş oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy
Qulaq as, yaramaz!
Qalxaraq yerindən gəldi Qazan xan,
Qurdu Ala dağda çadırı al ban.
Üç yüz altmış altı ərən yığıldı
Anıldın bəylərin qonaqlığında.
Demə üstümüzə gələn yağıdır.
Gəldim biləm dostsan, ya da ki, düşmən.
Öyrəndim Qazana düşmən imişsən.
27.04. 2021
1985-ci ildə Azərbaycandan həmişəlik gedəndə özümlə üç kitab götürmüşdüm: Nəsimi (Cahangir Qəhrəmanovun hazırladığı nəşr), Xudadad bəy Əzizbəyovun “Azərbaycanca-rusca lüğəti”. Üçüncü kitab dəqiq yadımda deyil. Mən uzun illər Azərbaycan ədəbiyyatını yalnız yayda məzuniyyətə gedəndə oxuyardım — əsasən Cəlil Məmmədquluzadəni və Sabiri. Mənim güclü yaddaşım yoxdur, az şeir əzbər bilirəm, hərdən Həsən Əblucun səsi ilə dəniz haqqında bir şeiri xatırlayırdım. Tamam yox, misraları da yox, ayrı-ayrı ifadə və sözləri. Nədənsə mən bu şeiri Rəsul Rzanın bilir və elə təkcə bu şeirə görə Rəsul Rzanı istyedadlı şair sayırdım. İnternet vaxtı gələndən sonra bu şeiri Quqlla köməkləşib tapdım. Nazim Hikmətin imiş…
Denize dönmek istiyorum!
Mavi aynasında suların:
boy verip görünmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Gemiler gider aydın ufuklara gemiler gider!
Gergin beyaz yelkenleri doldurmaz keder.
Elbet ömrüm gemilerde bir gün olsun nöbete yeter.
Ve madem ki bir gün ölüm mukadder;
Ben sularda batan bir ışık gibi
sularda sönmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Həsən Əbluc, əlbəttə, şeiri azərbaycanca oxuyurdu, ancaq yaxşı yoxuyurdu, şeir də yaxşıdır. Mən sərbəst şeirləri sevmirəm, sərbəst şeirlərin əksəriiyyətini şarlatanlıq sayıram, ancaq Nazim Hikmətin sərbəst vəzndə ən azı beş-altı gözəl şeiri var.
Rəsul Rzanın yüksək poeziya sayıla biləcək bircə şeiri də yoxdur. Təəssüf ki, belədir. Çox zirək adam olub, harda aş, orda baş, yəni əsil mənada baş, rəis, nazir… Ensikloprdyanın baş redaktoru!
Və vaxtında “Lenin” poenası yazıb, Stalin mükafatı alıb, güzəranını əlli il qabağa təmin edib. İki nəsil azərbaycanlı şagirdlər bu “Lenin” poemasını əzbərləyiblər,, buraxılış, qəbul imtahanı veriblər, nə qədər məzun ali məktəbə imtahandan bu şoğərib poermaya görə kəsilib. Yəni Rəsul Rza iki nəsil azərbaycanlı şagirdlərinin anasını, türkün məsəli, zad eləyib.. Ayrı şey fikirləşməyin, yəni demək istəyiəm ki, analarını mələdib…
Anar Ramzan Kadırova xatırladır, qırx ildən bəri atasını Azərbaycan ədəbiyyatı və ədəbiyyatçılarının atası, anası Nigar Rəfibəylini isə şairlərin anası elan edir.
Xalq şairi Nigar Rəfibəyli…
Blirsinizmi Nigar Rəfibəyli ömrünün neçə ilini “xalq şairi” olub”? Bəlkə ayla?
Yox, nə il, nə də ay. Cəmi iyirmi gün. Nigar Rəfibəyliyə “Xaq çairi” adını Heydər Əliyev 19 iyun 1981-ci ildə verib. Bu vaxt bir neçə ay idi ki, Nigar xanım ölüm yatağıında idi və hətta ərinin ölümündən də xəbəri olmamışdı. Təbii ki, ona “xalq şairi” adının verildiyindən də. Bu adın verilməyi o vaxt Bakıda, xüsusən ədəbiyyat adamları arasında ən aktual mövzu idi. Rəsul Rza apreldə ölmüşdü və Fəxri xiyabanda basdırılmışdı. Deyirdilər ki, arvadına da gərək təcili “xalq şairi” adı verilə ki, ərinin yanında basdıra bilələr. Danışırdılar ki, bu məsələ yüksək kabinetlərdə həll olunur, Heydər Əliyev özü məşğuldur…
Bir də çoxdan danışırdılar ki, Anar Heydər Əliyevin çıxışlarını bədii şəklə salır…
İndi Fəxri xiyabanda ər-arvad yanaşı yatır. Bizdə hamə özünü müəslman və vətənpərvər saysa da, müsəlman qaydası ilə,dəd-baba qəbiristanlığında yox, dəbdəbə ilə, fəxri qəbiristanlıqda basdırılmaq istəyir. Hamımızı Qiyamət gözləyirsə, harda basdırıldığımızın nə fərqi var?
İndi Fəxri xiyabanı ziyarət edənlər iki “xalq şairinin” qəbrini yanaşı görürlər. Biri “Lenin” poeması yazıb millətin gənclərinə əqidə ciddi ziyanı vurub. O biri isə…
Nigar Rəfibəyli nə yazıb? Bilən var? Mahnı sözlərində başqa?
“Gözəl mənzərələr qalır geridə.
Şirindir vətəndə hər acı tüstü,
Şirindir vətənin küləkləri də!”
Bu, Nigar Rəfibəylinin şeirindəndir. İkinci misra Qriboyedovun «И дым отечества нам сладок и приятен” misrasının (Qriboyedovdan qabaq Derjavində, ondan da çox əvvəl Ovididə olub) yöndəmsiz tərcüməsidir. Yöndəmsiz ona görə ki, “acı” sözü artıqdır! “Tüstü” sözü “hər” əvəzliyini də qətiyyətlə rədd edir!
Qriboyedov tüstünü demişdi. Külək hardan şirin oldu? Külək sərin olar, soyuq olar, isti olar… Şirin?
Anarın öz valideynlərini sevməyində qınaqlı heç nə yoxdur. Ancaq Anar çoxdan valideynlərinin şişirdilmiş ad-sanını rentaya çevirib. Doxsan yaşlı Anar həm də ona görə heç kəsə lazım olmayan, ancaq dövlətə baha başa gələn vəzifəni tutur ki, iki “xalq şairi”nin oğludur…
Bəlkə “xalq şairi” adı zadəgan titulu kimi Anarın bütün övladlarına, nəvələrinə, nəticələrinə də verilsin? Vaxtları gələndə hamısı da fəxri dəfn olunsunlar. Fəxri xiyabanda. Belələri qəbiristanlığı bəyənmirlər. Bunları gərək Xiyabanda basdırasan…
Anar bəy babasıyla çox öyünür. Ancaq Anarın öz ailəsindən bir nəfər əsgər, zabit çıxıb? Vuruşublar?
Bəylikdən dəm vuuran insan Rəşad Məcid kimi oğru gədələri yığıb başına oturub…
Yəqin Qiyamət gününü elə vəzifə başında qarşılayacaq.
Ya da elə kreslodan qaldırıb Fəxri Xiyabana aparacaqlar…
28.04. 2021, Samara
Salur Qazan dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı boyu
Atam, zalım ana, Qazan xan imiş,
Bayındır xan mənim atam deyilmiş!
Niyə, rəzil qızı, mənə demirdin?
Haqqın Tanrı haqqı olmasaydı, bil,
Qara üz qılıncı çəkərdim qəfil,
Bu gözəl başını kəsib atardım,
Yerə al qanını şoruldadardım.
URUZ QAZAN XANI YARALAYIB BİR DƏ VURMAQ İSTƏYƏNDƏ ATASININ DEDİYİ:
Dumanlı dağımın zirvəsi oğul,
Gözlərimdə günəş zərrəsi oğul!
Ər igidim Uruz, aslanım Uruz!
Axıtma atanın qanını, Uruz!
27. 04 2021, Samara
GİRİŞ
Əvvəlcə Yazıçılar İttifaqı barədə mülahizələrimi deyim.
Rusiyanın iki qüdrətli nasiri: Dostoyevski və Lev Tolstoy. Onları hər hansı ittifaqın üzvü kimi təsəvvür etmək olarmı? Bir dövrdə, bir ölkədə yaşamış bu iki dahi heç vaxt görüşməyiblər də!
Dostoyevski Tyrgenevə açıq-aşkar niftər edib və “Cinlər” romanında onun karikaturik surətini yaradıb.
Çexovu, doktor Çexovu, yazıçılar ittifaqında necə təsəvvür etmət olar? Qılığa (yəni gündəyməz yerə) girir, quyruq bulayır, donos yazır, ev istəyir, alır, birini də istəyir… Ramiz Rövşən kimi…
Belə şey mümkündürmü?
Bəs Puşkin? Lermontov hansı Yazıçılar birliyinə sığardı? Lermontov Anarın at başına oxşayan başına güllə vurmazdımı? , Çingiz Abdulayevin “morda”sını şillələməzdimi?
Bəs Füzuli Yazıçılar birliyində? Bu necədir? Dədə Qorqudu yaradan dahi? Mümkündürmü?
Yazıçılar İttifaqı və azad yaradıcılıq bir araya sığmayan şeylərdir. Yazıçılar ittifaqını totalitar rejim yaradır ki, yazanların ağzını dövlət axuruna dayamaqla onları özündən asılı eləsin, kişilikdən, qeyrətdən salsın.
Yazıçılar İttifaqı yaranandan sonra gözəl şair Müşfiq kombayna, traktora, pambığa, Amerika imperializminə şeirlər yazır. Yazıq Müşfiq…
İndiki Yazıçılar İttifaqı iyrənclikdə sovet dövründəkini də keçib. Burda Anarın başına yığılan gədə-güdənin dövlət maliyyəsini necə yediklərini, necə vaxtaşırı mənzil aldıqlarını və fəaliyyətlərinin ədəbiyyata dəxli olmadığın nəzərə alsaq, Yazıçılar birliyini “mütəşəkkil cinayətkar dəstəsi” adlandırmaq olar.
Rusca detektiv yazan Çingiz Abdullayev in Azərbaycan ədəbiyyatı ilə hansı əlaqəsi var və Azərbaycan ədəbiyyatına rəhbərliyi hansı şəkildə həyata keçirir? Bu adam harın həyatdan o qədər qızışıb ki, şəhid analarına «Şəhid anası» adlı oyuncaq dəsti verməyi təklif edir ki, başları qarışsın…
Ədəbiyyat – humanitar sahədir, insan mənəviyyatı ilə bağlı çox süvər sahədir. Yazıçılar birliyinə yığılanlar isə xalqa əxlaqsızlıq, şərəfsizlik nümunəsi göstərir, şəxsi mənfəətin, pulun, qazancın, dolanışığın bütün mənəvi dəyərlərdən üstün olduqunu nümayiş etdirirlər. Xalqın pulu ilə yaölana-yağlana. 2016-cı ilin aprel müharibəsi vaxtı Sabir Rüstəmxanlı qızına toy çaldırırdı və Ramiz Rövşənlə qol-boyun selfi çəkib İnternetdə yayırdı. Bu adamların başı güllə istəmirmi?
Vətən müharibəsi vaxtı Ramiz Rövşən ikinici mənzili aldı. Çoxlu şəhid ailəsinin, yəni fəhlə-kəndli ailələrinin necə vlərdə yaşadığını sosial şəbəkələrdə hamımız görürük…
Ramiz Rövşənin kimi cəbhədə ölüb ya əlil olub?
Yazıçılar İttifaqı və ya hər hansı İttifaq heç bir ədəbiyyart yarada bilməz. Anar qırx ildir ki, otuurb onun rəhbərliyində. Ancaq 1970-ci ildən bəri, yəni «Molla Nəsrəddin-66» məcmuəsindən və «Ağ liman»dan sonra bir dənə dəyərli bir şey yazmayıb. Özü yaradıcılıq impotensiyası halına düşən adam istedadlı insanların ədəbiyyata gəlməsində maraqlı ola bilərmi?
Yazıçılar birliyi yuxarıda sadaladığım səbəblərə görə yalnız totalitar dövlətə və oranın axuruna ağzını dayamış tüfeylilərə lazımdır. Qırx ilə yaxın vaxt ərzində ən vecsiz bir vəzifəni tutan Anara dövlət, yəni xalq milyonlarla pul sərf edir…
Haçana qədər?
I
UORHOL BAKIDA
2013-cü ilin yayında Azərbaycana gələndə həmişəki kimi yolüstü Bakıda oldum və küçələrdə diqqətimi ən çox çəkən Endi Uorxolun sərgisinin banerlər oldu.
Rəssam, dizayner, kinorejissor, yazıçı, jurnal naşri, pop-art hərəkatında və bütövlükdə müasir incəsənətdə görkmli şəxsiyyət – Uorhola həsr olunmuş booqrrafiq məqalələr belə başlanır.
Həmçinin: “homo universale” ideologiyasının banisi!
Sonuncu çox vacibdir – “homo universale” və Azərbaycan!
2013-cü il. Azərbaycanda kommunist-feodal idarəçiliyi zirvə həddinə çatıb. İndi “icra hakimiyyəti” adlanan sovet raykomları korrupsioner sprutun şaxələri olmaqla hər hansı demokratik idarəçiliyə kökündən ziddir və bu cür idarəçilik şəraitində nəinki “homo universale”, hətta şəxsi ləyaqət hissini qorumağa və yeri gələndə ifadə etməyə çalışan hər bir vətəndaş nəinki yad, hətta düşmən ünsür sayılır.
2013-cü il – Salyana sədərəkli bandit Tahir Kərimli, Biləsuvara keçmiş kafe ofisiantı, daha br yaxın rayona keçmiş mal oğrusu rəhbərlik edir.
Azərbaycan iqtisadiyyatı və təbii resursları bir neçə ailənin əlindədir.
Bütün televiziya dövlət adamlarına məxsusdur. Dövlətə, rəhbərliyə yaxın insanlara məxsus olmayan qəzetlər dilənçi günündədir.
Azərbaycan parlamentindəki deputatların heç biri demokratik yolla seçilməyib.
Müstəqil məhkəmə sistemi yoxdur.
Maraqlıdır: belə bir ölkəyə saf Amerika produktu olan Endi Uorholu niyə gətirirlər? Onun sərgisini Heydər Əliyev mərkəzində yox, Kürdəxanı türməsində keçirmək düzgün olmazdımı?
Uorhol ilk növbədə ona görə saf Amerika produktudur ki, onun valideyinləri Slovakiyadan gəlmiş rusin mühacirləridir. Anası ingiliscə bilməyib, pəncərə yumaqla, konserv bankələrindən düzəltdiyi çiçəkləri satmaqla dolanıb.
Uorhol konserv bankələrini sənətə çevirib, sənəti isə konserv bankələrinə, sənayə məhsullarına köçürüb.
Uorhol ənənələrlə mübarizə aparmayıb, belə mübarizə əks-məhsuldardır, Uorhol özü yeni ənənələr yaradıb. 20-ci əsrin ortaları Amerikanın ictimai, siyahi həyatının hər sahəsində yeni ənənələrin yarandığı, ideoloji sərhədlərin dağıldığı, estetik stereotiplərin sarsıldığı dövrdür. Çox çəkməyəcək ki, vətəndaş hüquqları uğrunda mübarizə Martin Lüter Kinqi meydanlara çıxaracaq, əllinci illər Kennedinin prezident seçilməsi ilə bitəcək.
Uorhol bu qaynaşmaların, dinamizmin, şəxsiyyət azadlığının azad da ifadəsinin rəmzi idi. Demək olmaz ki, Uorhol kosmik sürətlə gedən dəyşiklikləri əks etdirməyə çalışırdı. Yox, Uorhol özü dəyişiklikləri yaradanlardan idi, o, yeni sənət yaradır, sənətə baxışı dəyişirdi.
Uorhol kimi adamlar Azərbaycandakı oliqarxik-feodal rejim üçün düşməndir.
Hələ bunlar qalsın: Uorhol gey idi və gey olduğunu heç vaxt gizlətmirdi!
Uorhol nisbətən cavan ölüb, 1987-ci ildə. Elə həmin vaxtdan Anar Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik edir. Anar Uorholdan bir qədər kiçik olsa da, onunla eyni nəsildəndir. Bəlkə də redaktoru olduğu “Qobustan” jurnalında haçansa Uorhol haqqında da məqalə gedib. Ancaq Anar gəncliyində qərbin müasir sənətinə vurğunluq göstərsə də, çoxdan Uoorholun antipoduna çevrilib.
Uorholu məmur kimi, otuz beş il heç bir əhəmiyyəti olmayan, tüfeyli kimi dövlət hesabına dolanan bir idarənin, yəni Yazıçılar ittifaqının rəhbəri kimi ancar “horror” filmdə təsəvvür etmək olar…
84 yaşlı gədəbiyyat məmurunu Uorhol necə təsvir edərdi? Konserv bankəsinin üstündə? İçində? “Vaxtı keçib” yazısı ilə?
Mən Allahşükür Paşazadənin, Ramiz Mehdiyevin, Anarın, Artur Rəsizadənin, Kəmalədiin Heydərovun qol-qola girib Uorholun sərgisinə gəldiklərini təsəvvür etməyə çalışdım. Uorhol üslubunda bir performans olardı…
Maraqlıdır: Anar Uorholun sərgisinə doğrudan da gedibmi? Otuz ildən bəri törədib başına yığdığı gəgə-güdənin, mənzil oğrusu Rəşad Məcidin, şişib yoğunlamış Çingiz Abdullayevin müşayiəti ilə… Kəmaləddin Anarın qulağına deyir: “Bizim Tale bu amerikalıları yaxşı tanıyır, deyir bu rəssam …verən olub? Anar müəllim, düzdür?”…
Bu da maraqlıdır: Azərbaycanın özünü Uorhol necə təsvir edərdi? Konserv bankəsi kimi? İçində on milyon əhali olan konserv bankəsi kimi…
1985-ci ildə Azərbaycandan həmişəlik gedəndə özümlə üç kitab götürmüşdüm: Nəsimi (Cahangir Qəhrəmanovun hazırladığı nəşr), Xudadad bəy Əzizbəyovun “Azərbaycanca-rusca lüğəti”. Üçüncü kitab dəqiq yadımda deyil. Mən uzun illər Azərbaycan ədəbiyyatını yalnız yayda məzuniyyətə gedəndə oxuyardım — əsasən Cəlil Məmmədquluzadəni və Sabiri. Mənim güclü yaddaşım yoxdur, az şeir əzbər bilirəm, hərdən Həsən Əblucun səsi ilə dəniz haqqında bir şeiri xatırlayırdım. Tamam yox, misraları da yox, ayrı-ayrı ifadə və sözləri. Nədənsə mən bu şeiri Rəsul Rzanın bilir və elə təkcə bu şeirə görə Rəsul Rzanı istyedadlı şair sayırdım. İnternet vaxtı gələndən sonra bu şeiri Quqlla köməkləşib tapdım. Nazim Hikmətin imiş…
Denize dönmek istiyorum!
Mavi aynasında suların:
boy verip görünmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Gemiler gider aydın ufuklara gemiler gider!
Gergin beyaz yelkenleri doldurmaz keder.
Elbet ömrüm gemilerde bir gün olsun nöbete yeter.
Ve madem ki bir gün ölüm mukadder;
Ben sularda batan bir ışık gibi
sularda sönmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Denize dönmek istiyorum!
Həsən Əbluc, əlbəttə, şeiri azərbaycanca oxuyurdu, ancaq yaxşı yoxuyurdu, şeir də yaxşıdır. Mən sərbəst şeirləri sevmirəm, sərbəst şeirlərin əksəriiyyətini şarlatanlıq sayıram, ancaq Nazim Hikmətin sərbəst vəzndə ən azı beş-altı gözəl şeiri var.
Rəsul Rzanın yüksək poeziya sayıla biləcək bircə şeiri də yoxdur. Təəssüf ki, belədir. Çox zirək adam olub, harda aş, orda baş, yəni əsil mənada baş, rəis, nazir… Ensikloprdyanın baş redaktoru!
Salur Qazan dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı boyu
Min-min yağı gördüm, “oyundur” dedim,
Məni qorxutmadı iyirmi min də.
Ot saydım mən otuz min yağını da,
Qırx minə çıxanda zəhmli baxdım.
Əlli min ər gördüm əl də vermədim,
Altmış min gəldi, dindirilmədi.
Səksən min ər gördüm, qorxu bilmədim.
Doxsan mini gəldi, yalındı əlim.
Yüz mini gələndə üzüm dönmədi,
Çəkdim üzü dönməz qılıncı qından.
Dilimdə Məhəmməd adı, tələsdim,
Meydanda çox başı top kimi kəsdim.
Ancaq “ərəm!” deyib öyünmədim mən,
Öyünən ərləri bəyənmədim mən!
Öldür məni kafər, əsirinəmsə,
Qara qılıncınla başımı kəs sən.
Bil ki, qılıncından çəkinmirəm mən,
Kökümdən, nəslimdən, öləm, dönmərəm!
DAHA SONRA DEDİYİ:
Uca qara dağdan yuvarlansa daş,
Mən onu dizimlə gerilədərdim.
Torpaqda ehramlar qaldırarsa baş,
Basıb dabanımla pərçim elərdim.
Qovğa qaldıranda bəy oğulları,
Yığıb qamçılayan Qazan ər idim.
Dağı duman ala, dolu da yağa,
Görünməyə qara atın qulağı,
Bələdçisiz igid yolundan çıxa,
Özü yol bacaran Qazan ər idim
Yeddibaş əjdaha üstünə vardım,
Heybətdən gözümün biri yaşardı,
“Gözüm, bu ilandan nə qorxdun”, — dedim,
Yendim əjdahanı, heç öyünmədim,
Öyünən bəyləri mən bəyənmədim.
Öldür məni, kafər, əsirinəmsə,
Qara qılıncınla başımı kəs sən.
Bil ki, qılıncından çəkinmirəm mən,
Kökümdən, nəslimdən, öləm, dönmərəm!
Kafər, igidlər var Oğuz elində,
Onlar dura-dura səni öymərəm!
26. 04. 2021, Samara
Toy-bayram geyimi əyinlərində,
Çıxıb bir ailə çay qırağna.
Al-əlvan kürələr var əllərində —
Qazla doldurulan, göyə dırmanan.
—
Bu şən gəzintiylə bu gün ailə,
Böyük təntənəni başa vuracaq,
Bir kürənin üstdə yazılıb əllə,
Təbriklər beş yaşı tamam uşağa.
—
Babalar, nənələr, ana və ata,
Yüz il yaşa deyir, şən və bəxtiyar.
Kimsə də hardasa elə bu anda,
Bu uşaq ömrünü tərsinə sayır….
—
Babalar, nənələr ölüb gedərlər,
Qocalıb ölərlər ata, ana da.
Doğum günərini hər il qeyd elər,
Bir gün vaxtı çatar bu oğlanın da.
—
İlhahi, sən bütün kitablarında,
Fani tanıdırsan bizə dünyanı,
Fani olan yerə nə məna vardı,
Yaradıb ataydın axı insanı?
—
Fanisə bu dünya, nədir yaşadan,
Ya kimdir, insana faciə onda?
Nə göz yaşı fani, fanidir nə qan —
Axır ürək, beyin parçalananda.
—
Sürgünlər, həbsər, aclıq, əsirlik,
Saysız milyonları hərb tükəndirir.
Tanrım, yaradansan, bizsə kimik ki,
Ancaq anlat bilək fənalıq nədir…
—
Al-əlvan kürələr göyə millənir,
Qoşulub uşaq da ucalmaq istər.
Bilmir fənalıq nə, bilmir ölüm nə,
Sevinir – yaş gəlib yaşının üstə…
—
Qoşun nizamlayır Napoleonlar,
Üzür Stalinlər qan dənizini.
Yapır yorulmadan Mikelancelo,
Yatmır, gecə-gündüz Şekspir yazır…
—
Sayımız yaxındır səkkiz milyarda,
Tərs hesabı gedir hər ömrün hər an,
Bu dünya fanidir desə Tanrı da,
Haqdır inanmayıb yaşayan insan…
25-26. 04. 2021, Samara
Uşun qoca oğlu Səgərin boyu
Səhər çağı durdum qardaş üçün mnən,
Ağ-boz atlar yordum qardaş üçün mən,
Kafər, qalanızda, de, varmı dustaq,
Qurban qara başım sana, de ancaq!
BÖYÜK QARDAŞI ƏGRƏGİN DEDİYİ:
Ağzın qadasını alım, a qardaş!
Şirin dilin üçün ölüm, a qardaş!
Yurdunu soruşsam, haradı o yer?
Dövran azdırarsa, ümidin nədir?
Bayraqdar sayılan bəs hansı xandır?
Yağıyla qovğada kim vurur öndə?
İgid, atan kimdir? Bizdə eyibdir,
Ərdən ad gizləmək, de, adın nədir?
DAHA SONRA DEDİYİ:
Bəlkə sarvanısan dəvələrimin?
Bəlkə çobanısan qoyunlarımın?
Bəlkə atlarımın ilxıçısan sən?
Bəlkə qulluğumda həqir nökərsən?
Mən gedən gün körpə qardaşımmısan?
DeŞ igit,qurbandır bu başım sənə!
SƏGRƏGİN BÖYÜK QARDAŞINA DEDİYİ:
Qara bəxt azdırsa – ümid – Tanrıdır,
Bayraqdar xanınsa adı Bayındr.
Öndə Salur Qazan gedər qovğada,
Adı atamınsa Uşun qacadır.
Mənim öz adımı soryuşsan – Səgrək,
Bir qardaşım varmış, adısa Əgrəg.
DAHA SONRA DEDİYİ:
İlxıçın olaram ilxını güdəm,
Dəvəni tapşırsan, sarvanınam həm.
Körpəcə gördüyün qardaşınam mən.
BÖYÜK QARDAŞ ƏGRƏGİN DEDİYİ:
Ağzın qadasını alım, a qardaş!
Şirin dilin üçün ölüm, a qardaş!
Qardaş sər ər oldun, sən igid oldun!
Qərib qardaşının dalınca gəldin!
24-25. 04. 2021, Samara
Uşun qoca oğlu Səgrəgin boyu
Yerindən əzmlə duran bəy igid!
Qarayallı Qazlıq atını minən,
Aşıb Ala dağın belindən, enən!
Gözəl axınların üstdən adlayan!
Nədir qərib yerdə yatmağın, oğlan!
İndi sarınsınmı ağca əlləri?
Donuz damı olsun yatdığı yeri?
Ağsaqqal atası, qarı anası,
Batsınmı, xəbəri eşidib, yasa?
Nə belə qayğısız yatırsan, oğlan?
Qalxsın gözəl başın, yuxudan oyan!
Qadir verən canın yuxuda indi,
Bağlatma əlini-qolunu, igid!
Atanı, ananı ağlar qoyma sən,
Nə igidsən Qalın Oğuz elindən?
Yaradan haqqına, igid, oyan, gəl,
Bil ki, dörd yanını bağladı kafər!
23. 04. 2021, Samara
