Mən uşaq vaxtı Hikmət Ziyanı təmsilçi kimi tanıyırdım, 1-ci ya 2-ci sinfin dərsliyinə tülkünü aldadan inkubator cücəsi haqqında təsili salınmışdı, o vaxtlar , y
Ni 50-70 il qabaq Azərbaycanda inkubatorlar texnoloji yenilik idi, bunun şeiri yazılıb dərsliyə salınmalıydı.
Demə Hikmət Ziya dağa-daşa da dırmanırmış. 6-cı sinfin dərsliyində “Qarabağda” adlı mətni var. Qırx misradır. Yəqin elə birincii dəfə qəzetdə ya jurnalda çıxanda 80 sovet manatı alıb, bir müəllimin aylıq maaşı…
“Hüsnü yaşıl bağları, vüqarı dağlarıdır…”
Ərəbcədən çevirsək, gözəlliyi yaşıl bağlardır, vüqarı dağlar.
Bağlar il uzunu yaşıl olur? Bəs yarpaqlar saralanda? Töküləndə?
“Başqa ətirlə açır qönçələr Qarabağda…”
Uşaq müəllimdən soruşa bilər: başqa — yəni hansı ətirlə? O ətrin adı olmalıdra ya yox? Mən də deyərəm Salyanda qönçələr başqa ətirlə açılır. Bununla “Salyan ətri” barədə hansısa təsəvvür yarana bilər?
Dağlarının başında Şuşa zümrüd tacıdır,
Bərdə, Ağdam, Füzuli daim qardaş-bacıdır.
Bunların hansı qardaş, hansı bacıdır? Rus dilində, məsələn, cins kateqoriyası var, Azərbaycan dilində yoxdur. Deyək ki, Füzuli qardaşdır. Ona bacı Ağdamdır ya Bərdə?
“Hər daşını görənlər dirçələr Qarabağda”
Elə hər daşı görən kimi dirçəlir? Kim dirçəlir? Xəstə? Ölü?
Bilirsiniz müəllif niyə bu cəfəng ifadələri işlədir? Çünki bəndlərəin sonuna 5-ci misra — “Min ilin yorğunu da dincələr Qarabağda” əlavə olunur, ona görə hər bənddə “şair” “dincələr” sözünə qafiyə tapmalıdır.Hər cür hoqqaya əl atır, əlbəttə, oxucunu avam bilir, nə varsa, soxuşdurur – buna başqa ad qoymaq mümkün deyil…
“Köksündə hər qayası tarixləşib tunc olan”
Qarabağın köksünü təsəvvür etdiniz? Hər qaya bu köksdə tarixləşib. Daş şəklində də yox, tuncdan! Qaya tunc olub…
“Yenilməz abidəmdir yerdən göyə ucalan”.
Qarabağ – yenilməz abidədir. Yerdən göyə ucalır? Tərsə, başıaşağı ucalan abidələr var?
Sonrakı iki misraya baxın. Bu beytin müəllifnin cinayəti milyon manatlarla maliyyə fırıldağı eləyən məmurun cinayətindən ağırdır. Çünki bu şair uşağın da, böyüyün də tərbiyəsini, yəni estetik tərbiyəsini pozur, yəni pozğun edir.
“Yaşı yüzü ötsə də, yoxdur burda qocalan”.
Bu cinayətkar deyir ki, Qarabağda yüz yaşı ötən də qocalmır.Və davam edib deyir:
“İnsan ömrü çətin ki, köç eylər Qarabağda…”
Bir şey başa düşdünüz? Ömür köç eləyir ya bitir? Deyək ki, canımızı dişimizə tutub ömrün köç eədiyini qəbul etdik. Ancaq bu allahsız deyir “çətin ki, köç elər”. Yəni adamlar Qarabağda ölmürlər…
Bəs buna nə deyirsiniz:
“Bülbül tək ötür, hətta sərçələr Qarabağda…”
Bu lotu bilir ki, sərçələr bülbül kimi ötə bilməz, ancaq buna “dincəlir” sözünə qafiyə lazımdır…
Sərçələr… hətta!
“Burda hər kəs qonağa hörmətini bol eylər..”
İlahi, bu nə dildir! “Hörmətini bol eylər…”
“Beli üzükdən keçən incələr Qarabağda…”
Burda Hikmət Ziya batırıb-bulayıb. Əslində bu misranı azərbaycanca oxuyan uşaq belə başa düşər ki, kimin beli üzükdən keçirsə, incəlir, çox gümün ki, anoreksiya xəstəsidir… Burda metafora inkar olmalıdır – bel o qədər incədir ki, üzükdən keçmir. Təsdiqdə, yəni üzükdən keçirsə, hər dairədən keçə bilər, yəni xanım hər yekəlikdə ola bilər…
“Dünya gözəllərini qamətilə lal eylər…”
Hansı dünya gözələrini? Sofi Loreni? Kətrin Denövü? Klaudiya Şifferi? Julia Robertsi? Görmüşük Qarabağ gözəllərini… Ağdamın, Bərdənin, Füzulinin pambıqçı gözəllərini… Ağır iş, qıt, keyfiyyətsiz qida…
Sonra şair elə qızışır ki, gözü ayağının altını görmür, hətta qafiyə olanla qafiyə olanı ayıra bilmir
“Bu yerdə Vaqifimin müqəddəs türbəsi var,
Natəvanın, Zakirin pozulmayan izi var,
Üzeyirin nəfəsi, Bülbülümün səsi var…
Cabbar, Xan, Rəşid, Səid, Zülfü zənguləsi var…”
“Var” rədifinin əvvəlində gələn sözlər qafiyələnməlidir, ancaq qafiyələnmir: “türbə”, “iz”, “səs”, “zəngulə”…
Cəfər Cabbarlını personajı nə deyirdi? “Şəriət avam adamlar üçündür, sənə-mənə nə şəriət”. İndi şeirlərini dərsliklərdə gördüyümüz sovet şairlərinin hamısı sovet vaxtı nəşiyyatlarda, dövrü mətbuatda, Yazıçılar ittifaqında, hətta Mərkəzi Komitədə yüksək vəzifə tutublar, onlara nə qayda? Özləri yazan, özləri redaktor, özləri naşir
Birdən 6-cı sinif şagirdi soruşsa ki, müəllim, bu şeirdə məhz Qarabağa aid nə var? Şair Qarabağın adi insanın görə bilmədiyi nəyini və hansı bədii vasitəərlə göstərib? Müəllim nə cavab verəcək? Deyəcək başından yekə söz danışma? Deyəcək şeirdə Natəvanın, Üzeyirin, Bülbülün adı çəkilir? Şagird deməzmi ki, bu məlumatları Vikipediyadan oxumaq daha yaxşı olar? Mən niyə heç qafiəsi də düz olmayan bu cəfəngiyatı əzbərləməliyəm?
Hə? Azərbaycanlı oğlan, qız niyə bu cəfəngiyatı əzbərləməlidir?
Bu mətnin şeiriyyəti cəhənnəm, şeiriyyət yoxdur. İnformativliyi də şübhəlidir.
“Yolunda qurban verər hər bir övladı canın”.
Verdi? Hər bir övladı? Ya fəhlə-kəndli övladları?
“Döyünən ürəyidir doğma Azərbaycanın”.
Qarabağın mədəniyyət mərkəzi, paytaxtı olmağı mifdir. Azərbaycan əjdahalarından kim qarabağlıdır? Füzuli? Mirzə Fətəli Axundov? Cəlil Məmədquluzadə? Sabir? Heç biri! Üzeyiri bəstəkat kimi Qarabağ yetirməyib, rus imperiyası, Qori seminariyası, rus konservatoriyası yetirib…. Qarabağa yazılan şeirlərin hamısında adı çəkilən Vaqif qazaxlıdır. Natəvanı isə şeiri qanmayan adam böyük şair sayar, Natəvan da Azərbaycan miflərindən biridir…
Mənim sualım təhsil nazirliyinədir: 6-cı sinif şagirdləri bu mətndən nə öyrənə bilərlər? Heç nə! Əlli ilin şairinin mətnində hətta qafiyələr də düz deyil. Dağı, bağı, bulağı sadalamaqla Qarabağ mənzərəsi yaranır? Bunlardan, məsələn, Lerikdə yoxdurmu?
Mən 6-cı siniflə işləyən müəllimlərə məsləhət görərdim ki, bu şeirə çatanda barmaqlarına tüpürsünlər. Bəli, barmaqlarına tüpürüb vərəqi çevirərək bu cəfəng mətni arxada qoysunlar. Əgər vicdanları və az-çox savadları varsa…
X.X.
06.05. 2024, Samara
xeyrulla xayal 