XEYRULLA XƏYAL

YOL SÖHBƏTİ

Muğan yayının bol istisi və işığı avqustun sonlarına da bəs edir, ancaq payız yaxınlaşdıqca, təbbi ki, axşam tez düşür və elə ki başın bir işə qarışır, aləmi nə vaxt zülmət bürüdüyündən xəbərin olmur. Bürkü azalır, hava sərinləşir.

Rayon mərkəzinə gedəcəyimi dünəndən planlaşdırmışdımsa da, kənddə bir məsələ ilə əlaqədar yubandım. Rayon mərkəzindən keçib paytaxta gedən magistral yola çıxanda artıq hava qaralmışdı, maşınlar işıqları yanıqlı keçirdi. Marşrut avtobuslarının vaxtı qurtarmışdı, təsadüfi maşınlara ümid bağlamalıydım. Neçəsinə əl qaldırdımsa da, sürətlərini azaqlrmadan ötüb keçdilər. Yolun kənarıyla piyada getməyə başladım. Gündüzdən yorğun idim. Ümidsiz gedəndə də adam lap tez yorulur. Dabanlarım ağrıyırdı. Gec çaxdığıma görə öz-özümlə dava tutmuşdum. Bir-birinin dalınca ötüb keçən maşınların səsi də məni əsəbiləşlirməyə başlamışdı. Daha əl qaldırmır, yan-yörəmə baxmadan gedirdim. Birdən yanımdan ötən “Jiquli” iyirmi-iyirmi beş metr qabaqda dayandı. Maşının salonu işıqlı idi və mən sürücünün mənə sarı boylana-boylana geri sürdüyünü görürdüm. O, maşını lap yanımda saxlayıb sağ tərəfdəın qapını açdı. Orta yaşlı adam idi. Əynində təmiz ağ köynək, başında köhnə dəbli, ancaq təzə kepka vardı. Üzdən arıq olsa da, gümrah, həm də qüvvətli adama oxşayırdı. O, əlini qapının dəstəyindən çəkib havada qabaq şüşəyə doğru qövs cızdı.

— Qabağa gedirsən?

Mən tələsik cavab verdim ki, hə, qabağa.

— Otur gedək.

Girib oturdum. Daha salam vermək də, “axşamınız xeyir” demək də gec idi. Üzümə minnətdarlıq və bir az da gühhkarlıq ifadəsi verib gülümsədim.

-Qalmışdım yolda… yaxşı dadıma çatdınız. .. çox sağ olun.

O, qabağa baxırdı. Üzümdəki ifadənin deyəsən ona dəxli yox idi.

— Mən adət eləmişəm, yolda adam gördüm – saxlayıb götürürəm.

— Çox sağ olun. ..

— Təmənnam-zadım da yoxdur. Çoxdan maşın sürürəm. Bu, ikincisidir. O qədər adam daşımışam ki…

Enli, qatlama balağı olan şalvar geymiş, köynəyinin ətəyini şalvarının üstünə buraxmışdı.  Köhnə filmləri və fotoşəkilləri xatırladım. Əllinci illərin geyimidir. Ancaq kişinin paltarı əynində elə oturmuşdu ki, o, səksəninci illlərin paytaxt şəhərlərində də öz geyiminə görə qətiyyən narahat olmadan arxayın gəzə bilərdi. Maşını yavaş sürürdü, bu da mənim ürəyimcə idi. Dabanlarımın sızıltısı, narahatlığım və əsəbiliyim yavaş-yavaş keçdikcə xoşhallanırdım. Kişi yenə mənə tərəf baxmadan danışmağa başladı.

-Mənim nəzərimdə ev ya maşın – fərqi yoxdur. Əgər birini maşına götürmürsənsə, bu elə qonağı qapıdan qaytarmaq kimi bir şeydir…

Əlbəttə, belə maşının evdən nəyi əskikdir ki. Gen-bol, rahat. Ancaq münasib bir söz tapıb deyə bilmirdim ki, heç olmasa kişinin sözünə qüvvət verəm.

— Düz deyirsiniz, ev kimidir…

Yalnız bunu deyə bildim – söz də tapmırdım, səsim də güclə çıxırdı. Ancaq kişi dediyimi eşitmişdi.

— Hə, belə evin olmağı pis deyil. Bu gün burdasan, sabah ayrı yerdə. Ancaq gəl ki, iki ev saxlamağın da əngəli var. Minib gedirsən, götürüb aparır adamı, arvadın da qanı qaralır. İş dalınca gedəndə də şübhələnir. Evli deyilsən ki?

— Yox, subayam.

— Hə, evlənərsən, görərsən. Arvadların çoxu maşına günü kimi baxır. Mənim də işim elədir ki, gərək tez-tez rayonlara gedəm. Daha çox qalmayıb. Cəmi yeddi ildən sonra çıxıram pensiyaya. Oturacam evdə.

Söhbətə qüvvət vermək üçün yaxşı fürsət idi.

— Yeddi ildən sonra? Sizə əlli üç yaş vermək olmaz.

Kişi bu dəfə üzünü mənə tərəf çevirdi.

— Əlli üç yaş vermək olmaz? Cavan görünürəm?

— Hə, cavan görünürsünüz…

— Çox adam belə deyir. Ancaq bilmirəm mənim nəyim cavandır…

Kişi susdu. Mən də danışmadım. İndi o nədənsə qaş-qabağınə tökmüşdü. Əlləri sükanı bərk-bərk sıxmışdı. Elə bil maşın indicə ciddi maneəni aşacaqdı. Kişi qəfildən uca səslə sözə başladı.

— Əslində mənim əlli beş yaşım var.

Mən dinmədim. Ancaq kişinin bu məlumatı məni bir az təəccübləndirdi. O yenə ucadan və hər sözü açıq tələffüz etməyə çalışaraq dedi:

— Mən min doqquz yüz iyirmi altıncı ildənəm.

Nə olsun axı? İki il nə böyük şeymiş ki? Yəqin bir dolaşıqlıq olub.

— İki il artıq işləməli olacağam…

Mən zarafat eləmək istədim: “Deməli, arvadınız iki il nahaq gözləməli olacaq.” Ancaq kişinin üzündəki sərt ifadədən duydum ki, zarafatın yeri deyil.

— Hə, pensiyam iki il gecikəcək. Düz iki il düşürəm geri.

Mən yenə dinmədim. Yol söhbətindən bir şey anlamırdım.

— Ancaq o başdan qazanmışam.

— Nə o başdan? Nədən qazanmısınız?

Kişi yenə üzünü mənə tərəf çevirdi. Deyəsən rişxəndlə baxırdı.

— Necə nədən? Müharibəyə aparırdılar axı.

Yol söhbətinin mənası yavaş-yavaş aydınlaşırdı.

— Hə, müharibəyə…

— Qırx dörddə aparacaqdılar. Yaşımı əskiltdim…

— Necə əskiltdiniz?

— Məktəbə gec getmişdim. O vaxt əməlli sənəd-zad da yox idi. Yaxşı bir adam tapıldı. Yazdılar iyirmi səkkizdən.

— Hə…

Kişi yenə mənə baxdı. Deyəsən yenə rişxəndlə.

— Pis eləmişəm?

— Bilmirəm…

— Sən gedərdin?

“Hə, əlbəttə, gedərdim!”- deyə bağırmaq da olardı. Ancaq  bunu hansı arxayınlıqla deyə bilərəm? Onun yerində olsaydım… O vaxt… Deyəsən nəfəsim təngiyirdi – mən bronxit keçirmişəm…

— Bilmirəm… Deyə bilmərəm…

— Mənimlə bir sinifdə oxuyan uşaqlardan on dördü gəlmədi. Mən də ölə bilərdim…

Əlbəttə, o həmişə öz maşınını qarlı çöllərdə tələsik qazılmış qəbrlərlə müqayisə edir və sevinir ki, yaxasını yaxşı qurtarıb.

— Neçə yaşın var sənin?

— İyirmi yeddi.

— Can şirindir, hə? Onda mənim on səkkiz yaşım vardı. Nə görmüşdük ki. İndikilər kimi deyidik. Burdan vurub ordan çıxırlar. Biri elə sən özün. Bəlkə yer qalmayıb gəzmisən.

Qanım qaralmışdı. Deyəsən mən də acıqlı danışdım:

— Heç yeri gəzməmişəm. Cəmi bir dəfə Leninqradda olmuşam, özüm də on doqquz yaşımdan işləyirəm.

O dinmədi. Mən Petropavlov qalasında həbsxana kameralarına baxdığım anları xatırladım. O vaxt da düşünmüşdüm ki, görəsən mən dözərdimmi. Karserə də girmişdim. Təsəvvürümə gətirmişdim ki, birdən qapını qıfıllayırlar, qalırsan içəridə. Şəhər öz kefindədir. Bethoven çalınır, Kurosava göstərilir, Neva öz axmağında, körpülər öz yerində… İsaak kilsəsi… Sən isə karserdə boğulursan…

Birdən hiss etdim ki, maşın dayandı. Kişi bir qədər sükanın arxasında hərəkətsiz oturub qabağa baxdı. Sonra siqaret çıxarıb yandırdı. Mən düşüb gedə bilmirdim. Qaranlıq yolda axşam sərinini uda-uda piyada addımlamaq – bu, xoşbəxtlik idi. Ancaq mən özümü əsir vəziyyətində hiss edirdim və mənə elə gəlirdi ki, özbaşına maşından düşməyə ixtiyarım yoxdur. O, siqaretdən bir neçə dərin qullab vurdu və sağ əlinin barmaqlarını düzləyib mənə sarı uzatdı.

— Görürsən bunu? Çoxdan döydürmüşəm. Otuz ildir.

Barmaqlarının üstünə 1928 rəqəmləri döyülmüşlü.

— Elə bilirsən camaata görə eləmişəm? Özümə görə. Ancaq özümə görə. Dedim hər gün gözümün qabaqında olsun. Öyrəşmək istəyirdim. İndiyəcən öyrəşə bilmirəm. Adam hər şeyə öyrəşir.Qayırma dişi olan çox adamdan soruşmuşam, deyirlər iki-üç həftədən sonra elə bilirsən özünküdür. Ancaq mən bu iyrirmi səkkizə öyrəşə bilmirəm. Cavan göründüyümü təkcə sən demirsən. Eşidəndə qanım qaralır. Mən içəridən qocalıram.

O indi zahirən də cavan görünmürdü. Elə bil az bir vaxtda arıqlamış, paltarı əyninə görə böyümüşdü.

— Hərdən yol gedəndə ağlıma gəlir ki, elə dünya bina olandan mən də varam. Sən cavansan, sənin ağlına belə şeylər gəlməz.

— Yox, hərdən gəlir.

— Gəlir deyirsən? Hə, fikirləşə-fikirləşəə düşürəm dünyanın lap o başından gəlirəm üzü bəri. Bilirsən harda ilişirəm? Min doqquz yüz iyirmi altıda. Bir vaxt bilirsən ağlıma nə gəlmişdi? Fikirləşirdim ki, əgər müharibəyə getməmişəmsə, sağ qalmışamsa, deməli, elə belə də olmalıymış. Axı o vaxt yaş məsələsi düzəlməyə də bilərdi. Elə deyil? Ancaq gördüm bu mənə sərf eləmir. Belə, özüm içəridən inanmadım. Lap iyrənən kimi oldum. O vaxtdan bu fikri özümə yaxın qoymuram. Müharibədən nə yazırlarsa, hamısını oxuyuram. Hərdə mənə elə gəlir ki, bizimkilər qırx dördəcən də uda bilərdilər…

O ağır-ağır danışırdı. Səsindən dərin məyusluq duyulurdu. Mən ona tərəf baxmaqdan çəkinirdim. Hər halda bir şey demək lazım idi.

— Unudun getsin. Bir işdir olub…

O sağ əlini çiynimə qoydu. Bilirdim ki, barmaqlarının üstünə 1928 döyülüb. Ancaq bu yazı gözümün qabağına 1926 kimi gəlirdi. Mən çiynimdə 1926-nın ağırlığını hiss edirdim…

— Sən də məndən incimə. Mən hərdən başımı itirirəm.

— İncimirəm. Harahat olmayın.

— Bakının iki addımlığında oluram. Ünvan verərəm sənə. Haçan yolun düşsə, gəl, uşaq-zad yoxdur. Bir arvaddır, bir özüm. Həkimə-zada getmədim. Arvadı da aparmdım. Özüm istəmədim… Girinc elədim səni…

— Yox, tələsmirəm. Gözləyənim yoxdur.

O, bir siqaret də yandırdı. Sonra radioqəbuledicinin düyməsini burdu. Listin “Təsəlli”si çalınırdı. O, dalğanı dəyişmək istədi. Ancaq mənə baxıb əl saxladı.

— Sənin belə şeylərdən xoşun gəlir?

— Hə, gəlir. Mümkünsə, qoyun çalsın.

— Nə deyirəm, çalsın də…

Yanımızdan maşınlar ötürdü. Mən onların yalnız işığını görür, səslərini eşetmirdim. Listin musiqisi məni alıb aparmışdı… Təsəlli… Mən heç yerə tələsmirdim…

                                             21.08. – 01.09 1981 Ərəbqardaşbəyli