Universitetdə mənim Əkrəm Əliyev adlı qrup yoldaşım var idi, yuxarı kursdan qalıb bizə qoşulmuşdu. Xaçamazlı idi, ancaq o vaxtlar, yəni yetmişinci illərin sonlarında, Bakıda yaşayır, Televiziya və radio verilişləri komitəsində rejissor köməkçisi işləyirdi. Kəndimizin adını eşıdındə Baratəlini tanıyıb-tanımadığımı soruşdu. Dedim Baratəli Kürün Salyan tayındakı Ərəbqardaşbəylidəndir, özünü tanımıram, ancaq qardaşı İmaməlini tanıyıram.

Baratəli studiyada mühəndis işləyirdi. O zaman, yəni yetmişinci illərin sonlarında, təzə toyu olmuşdu. Bakıda yaşasa da, toyu kənddə eləmişdilər. Baratəlinin qardaşı Qulaməli vəifəli şəxs idi və qardaşının qoyunun gurultusu Kürün biz tərəfinə də gəlirdi. Hətta eşitmişdik ki, bəyin sağdışı televiziyanın tanınmış aparıcısı Sabir Ələkbərov olub…

Əkrəm Əliyev deyirdi ki, toydan sonra Baratəli studiyada toyunun necə dəbdəbəli keçdiyindən çox danışırmış. Bir dəfə deyib ki, “qonaqlaq kürünü qaşıqla yeyirdilər”. Toyda özü olmamış yoldaşlardan biri deyib: “Barat, o yeyilən yəqin badımcan kürüsü imiş…”.

Mən YouTube-da Bankə balıq kombinatı haqqında bir neç videoya baxdım. Deməliyəm ki, uşaq vaxtı istəkli bacım Sübü ilə Bankədə olmuşam və Bankənin adı da, xatirəsi də mənim üçün şirindir. Əsasən ruslar yaşayan, hasarlarını qıpqırmızı çiçəklər açan sarmaşıqlar bürümüş səliqəli fin evləri indiyəcən gözümün qabağındadır. Kombinatı sonralar, bacımgil Oriada köçəndəb sonra tanıdım. Əslində iyini bildim. Çünki bankə balıq kombinatında kilkədən, səhv etmirəmsə, toyuq yemi hazırlayırdılar və bu da çox pix qoxulu istehsalat idi. Külək kombinat tərəfdən əsəndə bu qoxu Kürü keçir, Oriyadın da yarısını bürüyürdü.

Və mərc gələrəm ki, bankəlilərin də, oriyadlıların da böyül əksəriyyəti öömürləri boyu tərifli qara kürüdən dadmamışdı. Onlara qalan kilkə ununun baş gicəlləndirən qoxusu idi.

Kürünü leqal alıb yemək mümkün deyildi. Kürü satışda yox idi. Kürü 36 və 56 qramlıq bankələrə qablaşdırılır və rəhbər orqanların qapalı bufetlərinə, qapalı mağazalarına və xaricə gedirdi. Kim kürü yeyirdisə, oğurluq kürü yeyirdi. Mənim baxdığım videoların birində Hilal Cəfərov

adlı bir cənab deyir ki, 1965-68-ci illərdə kürünü kilosu 2 manat əlli qəpiyə — üç manata olub. Mən bilmirən Hilal Cəfərov niyə yalan danışır. Bəlkə də dənizin ağzında ova çıxan böyük brakonyerlər kürünü alverçilərə o qiymətə veriblər. Ancaq alverçi bazarda onu Cəfərov deyən illərdə Salyanın balıq bazarında 9 ya 10 manata satrdı. Ağ balığın kilosu Cəfərov deyən illərdə əlli qəpik yox, bir manat idi. Cəfərov danışdıqca Nozdryov kimi qızışır və deyir ki, kürünü “qaşıqla yeyirdik”. Bu, ağ yalandır. Mən o illərdə tanıdığım adamlardan heç kimin süfrəsində kürü görməmişəm. Hətta brakonyerlərin çoxu da tutduğu balıqların kürüsünü ailəsinə yedirtmir, bazara çıxarırdı. Salyana gürcülər balıq, kürü almağa gəlirdilər. Kilosu on manata olan kürünü kim yeyə bilərdi? Mağaza müdiri, prokuror, raykom katibi, səhiyyə idarəsinin müdiri, milis rəisi, kolxoz sədri… Kürünü Salaynın balıq bazarından alıb rüşvət kimi Bakıya aparırdılar – rektorlara, dekanlara, cərrahlara, prokurorlara, hakimləər… Sıravi adamlar kilosu iki manata olan əti ala bimirdilər. Müəllimlərimiz kənddə dana alıb kəsirdilər. Hərəsi iki-üç kilo götürəndən sonra qalanını satmaq üçün şagirdləri qapı-qapı salırdılar. Ətin kilosu düşürdü bir manat səksən qəpiyə, ancaq yenə ətin bir hissəsi satılmırdı…

Kərə yağının kilosu üç manatt əlli qəpik idi. Mağazada qalıb göyərirdi, kənd adamları ala bilmirdilər, çox adamın mağazaya borcu olurdu. Ay Hilal Cəfərov, deyirsən bu adamlar kürü yeyiblər? Niyə yalan danışırsan, a kişi? Bəlkə sən böyük brakonyer olmusan, qırmısan balıqları, oğurluq kürünü qaşıqla yemisən, ancaq sənin qonşuların, kəndçilərin, millətinin əksəriyyəti heç şoru da qaşıqla yeməyib, barmağını batırıb yeyib…

Guya o vaxtlar hamının balıq tutmağı da yalandır. Kürün sahilləri o vaxtlar böyük brakonyerlər tərəfindən zəbt olunmuşdu. Hər adam tor qura bilməzdi. Və tor da, qarmaq da, hörmətli cənab Hilal Cəfərov, qanunsuz idi! Balıq ovuna nəzarıtçilər var idi, üstlərində də beşaçılan. Həvəskarları tuturdular, böyük brakonyerləri, Kürü kilometrlərlə zəbt edib tor, qəti qadağan edilmiş qarmaq quranları yox.. Balıqları Kürdə elə siz nəzarətsiz, qaydasız ovunuzla məhv elədiniz. Bizim millətinki balıq ovu deyildi, balığın kökünü kəsmək idi. Kürə zəhəri siz “balıqçılar” atmırdinızmı? Beş kilo balıqdan ötrü dinamit partladıb minlərlə balığı məhv edən siz deyildinizmi? Vurçatlasın idi. Kürün bütün sərvətini elə bu saat, elə bu gün çıxarıb sataraq, qəsr tikmək, daşqaş almaq, rüşvətlə uşaq oxutdurmaq, sonra vəzifə almaq arzusuyla gecə-gündüz vurnuxdunuz. İndi də Puşkinin nağılındakı qarı kimi oturmusunuz sınlq ləyənin önündə, başınıza döyürsünüz..

Qayıdaq kürünü qaşıqla yeyənlərə.

70-ci illərin sonlarında qardaşım Adıgözəl Oriyadda, yəni Bankə ilə üzbəüz kənddə yeznəmiz Böyükağa Axundovla  balıq almaq üçün bir alverçinin həyəytinə getməyindən danışırdı. Deyirdi ki, nərdivanda 9-10 yaşlı qız oturmuşdu, qabağında kütü dolu kasa. Ancaq yemirdi, fikri ayrı yerdəydi. Anası qızı göstərərək qardaşımgilə deyir: “Kül olub bunun başına, qabağına nə qoyursan, yemir…”

X.X.

06. 12. 2024, Samara

P.S. O ki qaldı kombinatın binasının dağılmağına, qəsəbə əhalisi özü fond yaradıç çoxdan onu bərpa edə bilərdi. Bir toya nə qədər xərcləyirsiniz?

P.SS. İndi çox adam heç badımcan kürüsünü də qaşıqla yeyə bilmir, elə barmağını batırır…