Molla Nəsrəddindən soruşdular ki, tabut aparılanda onun harasında olmaq yaxşıdır. Molla dedi ki, harasında olursan, ol, içində olma…

Mən by lətifəni Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeirini oxuyanda xatırladım. İndi biləcəksiniz niyə.

Hələ məktəb dərsliklərində süjetli və və sejetsiz şeirlərin olduğu deyilirdi. Məsələ o qədər də sadə deyil və mübahisəlidir. Ancaq şeirin nəyi olmasa da, mövzusu olmalıdır. Mövzu isə hadisə də ola bilər, təəssür də, yaşantı da, xatirə də, düşüncə də. Ancaq konkret mövzu olmalıdır və Azərbaycan poeziyasında  da mövzu 20-ci əsrin 60-cı illərinə qədər olub. Götürün Füzulinin qəzəllərini, Vaqifin qoşmalarını, Sabirin, Cəfər Cabbarlının, Müşfiqin şeirlərini. Hamısında mövzu var, hamısında inkişaf xətti var, ekspozisiya var, final var. Ancaq 60-cı illərdə və ondan sonra şeirin ən vacib elementi, onurğa sümüyü olan mövzu itir, müəllif əvvəldə nəyi isə bəyan edir, sonra aralarındakı məna, məzmun əlaqəsini müəyyən etmək mümkün olmayan üç, dörd, yeddi, səkkiz bəndlik mətn tərtib edib altında tarixini qoyur.

Təəccüblənməyin: Məmməd Arazın, demək olar ki, bütün mətnləri belədir. Onlar bir tərəfdən hər şey haqqındadır, digər tərəfdən, heç nə haqqında deyil.

İnciməyin: Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərinin də çoxu belədir.

Ramiz Rövşənin “Cibimdə əlim darıxır” şerinin mövzusu nədir? Rədif önünə qafiyə tapsan, belə şeiri kilometrlərlə uzatmaq olar: əlim, dilim, qolum darıxır…dalım darıxır və s. bu cür cəfəngiyat.

Qurban Məmmədli demişkən, əziz həmvətənlər, bu, humanitar fəlakətdir. Azərbaycan ədəbiyyatını gədə-güdə və aferistlər yazır.

Baxaq Rüstəm Behrudinin şeirinə.

“Yolumu gözlədin hər səhər-axşam…”

Mətn oxunanda, gözümüzün önündə, musiqiçilərin dili ilə desək, vizual sıra yaranmalıdır. İndən belə R. Behrudi adlanacaq şeir müəllifi dar ağacına müraciət edir. Dar ağacı hardadır? Dar ağacına, ölüm hökmünə məhkum edilən adam edam ərəfəsində müraciət edə bilər. Ya da apardığı təhlükəl mübarizəinin onu ölümə aparacağını bilən adam. Məgər R. Behrudi haçansa nəyinsə uğrunda mübarizə aparıb? Əlbəttə, günəş altında yer, yağlı tikə uğrunda mübarizə aparıb, hətta hər cür alçaqlığa əl atdığına da şübhə etmirəm. Ancaq mən siyasi mübarzəni nəzərdə tuuturam. Məsələn, totalitarizmə qarşı, faşizmə qarşı mübarizə. Ən azından Xəzəri hasarlayanlarla mübarizə. Aparıb? yox? Bəs niyə dar ağacına sürtüşür?

Dar ağacı mövzudurmu?

Yox, mövzu deyil. Dar ağacı oxuvcunu sarsıtmaq üçündür. Dar ağacı cılızı böyüdür, cındırı nəcib edir. Şeirin başlanğıcından müəllifin dar ağaıyla salamlaşdığını (tərsə salamlaşdığını) görən oxucu, əlbəttə dalıyca gələnin cəfəngiyat olduğunu görməyəcək.

İndi keçək dalına. R. Behrudinin yox, şeirin. Dalı sualdır.

“O hansı millətdir, taleyi sirdir?”

Qtrammattik cəhətdən qüsurlu bu sualın dar ağacı ilə nə əlaqəsi var? Taleyi sirli olmayan xalq var?

“Yüz adla bölündü, yenə də birdir!”

Bölünən xalqlar nə qədər istəsən! Koreyalılar, irlandlar, kürdlər, basklar, talışlar, türkmənlər, beluclar, puştunlar… Saymaqla qurtarmaz.

“Məni hüzuruna bu dərd gətirdi».

Aha! Dar ağacının hüzuruna R. Behrudini dərd gətirib. Yeri gəlmişkən, şəkillərinə baxın, buğa kimidir. Dərd çəkənə oxşayır? Özü də bölünən xalqların dərdi…

Ay lotu…

Sonra tərs salamlaşma: “Əleyküm-salam…”

Xəzəri, Baykalı, Aralı gördüm,
Gördüm can üstədir, yaralı gördüm.
Gölləri sadalayır, sonra deyir can üstündə gördüm. Yəni “yaralı, can üstdə” həmcins üzvlərin hər brinə aiddir. Yaxşı, deyək ki, Aral doğrudan da can üstdədir. Bəs Xəzər? Aşıb-daşan Baykal can üstdədir, ay aferist? Lap elə can üstdə olsun, sən kimsən ki, Baykal dərdi çəkəsən, sənin qəlbin də, zehniyyətin də nohur miqyası və dərinliyindədir.

“Tanrını bəndədən aralı gördüm».

Bi misranın yuxarıdakılarla əlaqəsi var? Deyək ki, var, hərçənd yoxdur. Tanrının bəndədən aralı olduğunu bu insan (şərti!) necə görüb?

Əziz həmvətənələr! Yadınızdan çıxarnmayın ki, şeirdə söhbət dar ağacından asılmaqdan getməlidir. Gedirmi?

“Çarxı tərs fırlanır fələk qarının,
Turan kölgəsində budaqlarının”.

Başa düşdünüz? Mən – yox! Fələk – qarıdır. Deyək ki, F. Behrudinin nənəsi. Onun çarxı tərs fırlanır. İkinci misrada mübtəda hardadır, tamamlıq hardadır? Kölgə nəyin kölgəsidir, budaqlar nəyindir?

“Rəngi bayrağımda yarpaqlarının»

Nəyin rəngi? Çərx-fələyin? Turanın? Kölgənin?

“Əvvəlin axırı, sonun əvvəli…”

Gördünüz? Məmməd Araz Məktəbi! Keçəl Həsən, Həsən keçəl.

“Buymuş, bilməmişəm bunu mən dəli.”

Yox, cənab, sən dəli-zad deyilsən, sən soyuqqanlı aferistsən. Cəfəngiyatını millətə sırımağı bacarırsan.

“Qorxum yox! Nə olsun boyun göy dəlir?!”

Nəyin, kimin boyu? Qarı fələyin? Dara ağacının? R. Behrudi, bu İsfahan… pardon, bu Naxçıvan lotusu niyə dar ağacından qorxmalıdır ki? Lotuları kim dar dacından asır? Azərbaycanda bir lotunu tutublar? Azərbaycanda şərlənib tutulanları tanıyırıq…

Olasan Rüstəm-zal, o dar ağacının dirəyini çıxarıb soxasan… Vallah, adamın ürəyinin başı yanır. Millət nə yaman gündədir…

“Danış, Əmir Teymur, bu son nəydi bə?”

A kişi, özünü yığışdır, Əmir Teymurla nə şin var, sənin səviyyən məhəllə qoçusudur…

Sən haranın türkü oldun? Sən zoğal dəyənəkli Xudayar bəydən qüdrətli rəhbər görmüsən?

Bəs bu sondakı “bə” nədir? Bəlkə “məəə?”

“Boynumda ağ kəfən, dilimdə tövbə…”

Behrudini boynunda kəfən təsəvvür edirsiniz? Kəfən boyunda olur? Qismət olsun, R. Behrudini dediyi kimi görəsiniz.

Amin!

“Dərsini tərs bilən, mənimdi tövbə!”

Başa düşdünüz?

“Ey darın ağacı! Kimdən kəməm, kəm?!

Bəs bunu necə?

Bu lotu dar ağacından asılan azadlıq fədailərini təhqir edir, vallah! Belə adam asılsa, ancaq, rus demişkən, yumurtalarından asıla bilər… Только за яйца! Məsələn, borca götər, artıq-əskik danışdığına görə?
“Ya səni yendirrəm, ya sənə yennəm.”

“Yendirrəm” – azərbaycanca deyil. Bəlkə “endirrəm”?  “Ya sənə ennəm”? Bayaq demişdi ki, dar ağacı göyü dəlir, göydələnə necə enmək olar? Helikopterlə?

“Qırğızam, özbəyəm, qazax, türkmənəm,
Başqırdam, kərkürəm….”

Başa düşdünüz? Nəhəyər, dili doğruya gəldi: atasından xəbəri yoxdur…Maması gəncliyini xoş keçirib – bu mənim sözüm deyil, fransız komediyasındandır…

Mən R. Behrudidən çoxdan acıqlıydım Səbəbi burda:

ZƏLİMXAN YAQUB BİZİ RÜSTƏM BEHRUDİYƏ TAPŞIRIB GEDİB…

Qayıdaq Molla deyənə. Mən R. Behrudini dar ağacının harasında görmək istərdim?

Əlbəttə, ilgəyində!

Yumurtalarından asılmış halda…

X.X.

03. 06. 2024, Samara

P.S. İnternetdə R. Behrudi haqqında uzun bir məqaləyə rast gəldim. Uzun məqələnin müəllifi iddia edir ki, R. Behrudi “dar ağacı” dahi şair Akif Azalpdan oğurlayıb. Tez axtarıb bu cənabın şeirlrini İnternetdə tapdım. Və çox məyus oldum, çünki, məncə, ikisi də bir-birinin tayıdır. “Turan” sözünü hara gəldi soxur. Düzü, mən bilmirəm Turan nədir və haradır. Turan deyiləndə gözümün qabağına Qurbanqulu Berdumühəmmədov gəlir. Turan-muran… Bu mnim yadıma burda danışalsı olmayan başqa bir lətifəni yadıma salır: dərə-mərə, Əsəd-məsəd, eşşək-meşşək…

X.X.