Архив | Январь 2025

CORC BAYRON. KƏLLƏDƏN DÜZƏLDİLMİŞ CAMIN ÜSTÜNƏ YAZILAN MİSRALAR

Янв31

Qorxma  — düşünmə ki, məndə ruh hanı,
Baxaraq kəllə gör sadəcə məndə.

Diri başdan ciddi fərqi var onun,

Küt deyil nə çıxsa  ondan heç vədə.

 +

Sənin tək sevərdim, içərdim də mən,
Öldüm – sümüklərim yerdə çürüyər.

Doldur – incitməzsən məni heç də sən,

Dodağın cücüdən mənə xoş gələr.

 +

Yerdə soxulcanlar bəsləməyimdən,

Yaxşıdır nur saçan üzümlə dolam.

Yaxşıdır dolu cam kimi dövr edəm,

Nəinki cücüyə yerdə yem olam.

 +

Orda ki, parlardı bir zaman zəkam,
Ordan işıq alsın başqa ağıllar.

Əfsus, çürüyəndə beynimiz tamam,
Şərabdan da nəcib nə əvəzi var?

 +

Hələ ki, sağsan, iç, başqa bir nəsil,
Yerdən çıxaracaq səni də mən tək.

Doldurub şərabla kəlləni sənin,

Sağlıqlar deyəcək və şənlənəcək.

 +

Nə qəm – müvəqqəti həyatda axı,
Başımız həmişə bəlaya uğrar.

Cücülü torpaqdan kəlləmiz çııxıb,
Nəhayət xeyirli bir işə yarar.

 

infiliscədən tərcümə

30-31. 01. 2025, Samara

++++++++++++++++++++

GEORGE BYRON

Lines Inscribed upon a Cup Formed from a Skull

 

Start not—nor deem my spirit fled:

In me behold the only skull

From which, unlike a living head,

Whatever flows is never dull. Читать далее →

CORC BAYRON

Янв30

YAZDA İNGİLTƏRƏNİ NİYƏ TƏRK ETDİYİMİ SORUŞAN XANIMA

Ədəm bağlarından qovulan insan,
Qapıya çatanda durub ləngidi.

Gözündə canlandı yaşanmış hə an,

Gələcək günündən dəhşətə gəldi.

 +

Uzaq ölkələri çox dolaşaraq,

Dərdinin yükünə alışdı daha.

Keçmişi düşünüb çəksə də o ah,
Təsəlli tapırdı işdə, qayğıda.

 +

Mənimlə də belə olacaq, xanım,

Bir də cilvənizi görməyəm gərək,

Haçan ki, oluram mən sizə yaxın,
Ötənlər yandırır, yada düşərək.

+

Sizdən uzaq olsam, ağıllanaraq

Fitnə ilanını qovaram da mən.

Mümkünmü Cənnətə yaxın olaraq,
Onda yaşamağı istəməyəsən?

2 dekabr 1808

ingiliscədən tərcümə

28-29. 01. 2025, Samara

+++++++++++++++++

GEORGE BYRON

To A Lady, On Being Asked My Reason For Quitting England In The Spring

1.

When Man, expell’d from Eden’s bowers,

A moment linger’d near the gate,

Each scene recall’d the vanish’d hours,

And bade him curse his future fate. Читать далее →

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 30. YORULMAZ ATALAR VƏ «ALLAH VERƏN» UŞAQLAR…

Янв29

1966-cı ildə mən 6-cıda oxuyanda sinifdə altı nəfər idik. Surralılar Əfsusə və Gülsabah, dağılmaqda olan Musalıdan Məmmədəli, Ərəbqardaşbəylidən mən, Alkişi, Xırdaxanım. 7-ci sinifə olduq səkkiz nəfər – iki il sininfdə qalmış Samura  və üç il qalmış Anaxanım. O vaxtlar şagirdlərin bir neçə il sininfdə saxlanılması mümkün idi, ancaq ibtidai sinif həcmində də bilikləri olmayan, yetkinlik həddinə çatmış, təsərrüfat işlərinə, evdarlığa, peşə mənimsəməyə qabıliyyətli iri qızların xırda uşaqlara qatılıb aylarla illərlə gün yubatmağı o vaxtkı təhsil sisteminin az olmayan absurd cəhətlərindən biri idi.

Səkkinci sinifdə olduq 9 nəfər – mənim dəqiq bilmədiyim səbəb ‘görə Dövlətalı kişi oğlu Şakiri o vaxtacan oxuduğu Salyan internatından çıxarıb kəndə gətirdi. 1968-ci ildə səkkizillik məktəbi 9 nəfərlə bitirdik. Yadımdadır ki, 1965-ci ildə məktəbin cəmi beş məzunu olmuşdu, onlardan da biri Musalıdan idi – Yarı kişinin oğlu Ədalət. Yeri gəlmişkən, anası rus olan Ədaləti məktəbdə çox incidirdilər. Onun məktəbin narlığında “urus, urus!” deyərək qovulmağı gözümün qabağındadır. Üzü dəhşətdən əyilmiş Ədalət “ay mama” qışqıraraq qaçırdı. Onu incidənlər yoldaşları yox, məktəbin böyründə, mağazanın qabağında veyillənən illənmiş kənd subayları idilər…

Musalı uşaqları əvvəllər həmişə Cəngən məktəbinə gedirdilər. Bəlkə də günlərin bir günü Cəngən məktəbinə qədər məsafəni bizə qədər olan yolla ölçüb (məsələn, uzun illər bizim mağazada işləmiş Tağının metri ilə…) görmüşdülər ki, Ərəbqardaşbayıli məktəbi daha yaxındır. Musalılıar bizə 1963-64-cü dərs ilində qoşuldular. Tağının qızı Mahirə üçünci sinfi mənimlə oxuyub. Tağı tezliklə Cəngənə köçdü, uşaqlar da məktəbdən çıxdılar. 8-ciyə qədər mənimlə oxumuş Məmmədəli “fənəryandıran” Hacıbabanın oğlu idi. O vaxt Kürdə gəmiçilik vardı, gəmilər üçün təhlikəli olan dayazlıqlara mayaklar qoyulmuşdu, onların içində neft lampası vardı, hər axşamçağı “fənəryandıralar” kolazla onlara aid olan məsafədə mayakları yandırır, səhərlər söndürürdülər. Sovet müəllimin atası Mustafa və Gülsüm xalanın qardaşı Sarı mayak yandırmaqdan qayıdarkən bizim evlərin qabağında boğulmuşdular…

Yarı müharibə veteranı idi, arvadı Sonanı (rus adı yəqin ki, Sofiya, Sonya idi) Rusiyadan gətirmişdi. Yarı kişi özü də ağ adam idi, Ədalət isə sarışınlığı, burnunun (kurnosıy) forması ilə azərbaycanlıdan çox rusa oxşayırdı. Bir adamla işi yox idi. Ona qarşı olan vəhşiliyin səbəbi bir deyil. Əlbəttə, ilk növbədə cahilliyi, nadanlığı demək lazımdır. İsa öz Tanrısından belə adamların bağışlanmasını xahişini edir: “Onlar nə elədiklərini bilmirlər…”.

Sonrakı bir neçə il ərzində Musalı tamam boşaldı. Hacıbaba Salyanstroya (Kürkənd) köçdü. Yarı kişi sonuncu qalanlardan idi. Nəvəsi Yeganə də bizim məktəbdə oxuyurdu…

Mən 1972-ci ildə müəllimliyə başlayarkən götürdüyüm birinci sinifdə uşaqların sayı 25 ya 27 idi. 1974-cü ildə gələn birinci sinifdə də uşaqların sayı 25-ə qədər idi.

Yəni az vaxtda, bir neçə il ərzində kənddə uşaqların sayı üç-dörd dəfə çoxalmışdı.

1950-ci  və 1960-cı illərdə uşaqların sayının çox az olmasının əsas səbəblərindən biri 1941- 45-ci illərdəki müharibədir. Mən müəllim işləyəndə müharibədə həlak olmuş Ərəbqardaşbəyli və Bala Surra sakinlərinin siyahısı hazırlanmışdı. Yadımdadır ki, o siyahıda 33 nəfər var idi. Bunlardan hər birinin üç, beş, səkkiz və hətta on uşağı da ola bilərdi. Deməli, müharibədəki itkilər iki kiçik kənd üçün minus 100-150 uşaq demək idi. Fəallığını itirməmiş yaşlı nəsil olmasaydı, bəzi siniflər boş qalardı. Mən də, mənimlə eyni vaxtda oxumuş uşaqların xeyli hissəsi də qoca ataların uşaqları idik. Uşaqlıqları müharibə ərəfəsinə ya müharibə illərinə düşmüş cavan kişilərin uşaqları 60-cı illərin ortalarından şagird kontingentini doldurmağa başladılar. Ancaq bizim məktəb üçün rekord sayıla bilən 25-27 uşaq qismən yenə də “qoca ataların” hesabına idi. İki-üç ildən bir birinci sinfə Bala Surradan Ağadədənin, bizim kənddən Əbilhəsən kişinin, Qəfər oğlu Səttarın uşaqları olurdu. Qəfər Rüstəmovu da veteran atalardan saymaq olar.

Bolşevik və İkinci dünya müharibəsinin işdirakçısı (öz dediyinə görə, döyüş yolu «Urmaniyadan», yəni Rumıniyadan keçmişdi)  Ağadədə Rəhimovun ikinci arvaddan xeyli uşağı vardı. Ağadədə bəlkə koxoz qurulan zamanda çox fironluqlar da eləyib, ancaq mənim yadıma gələn vaxtlar  onu qarovulçu görmüşəm, qaravulçu isə 60-cı illərdə 40, uzağı 50 manat ala bilərdi. Yəni böyük ailə ehtiyac içində idi. Kolazdan keçəndə lələmlə dərdləşirdi. “Cahangir, issiyirəm uşağları aparıb tökəm iraykomun qabağına”. “İraykom” raykom idi, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Salyan rayon komitəsi. Raykomun birinci katibi rayonun ağası idi. Lələm bəlkə də ciddi, bəlkə də, indiki slenqlə desək, Ağadədəini trollayaraq deyirdi: “Lap yaxşı, apar tök”.

Məmmədağanı, Tükəzbanı və onlardan kiçik daha beş-altı uşağı Salyanda raykomun qabağında təsəvvür edin…

İmanqulu Rzayevin axırıncı uşaqları onun öz nəvələrindən kiçik idi. Latınca belə ifadə var: ”Quod licet Iovi (Jovi), non licet bovi”. Yəni Yupiterin eləyə bildiyini öküz eləyə bilməz. İmanqulu Rzayevin on-on beş ailə saxlamağa imkanı var idi. Ağədədə isə ağına-bozuna baxmadan dünyay gətirdiyi uşaqları raykomun qabağına tökmək istəyirdi…

Əbilhəsən kişinin də ikinci arvadı Minəbəyimdən xeyli uşağı vardı. Minəbəyim xala məməmin kəndçisi, arbatanlı idi, məməmə “bacı” deyirdi. Mən bilən, çox cavan ölüb. Əbilhəsən kişidən yaşda xeyli kiçik olardı. İki ildən bir əriylə əl-ələ verib bizim o qədər də gözəl olmayan dünyamıza ağlı-qaralı gözəl uşaqlar gətirirdilər. Məndən bir sinif aşağıda oxumuş Sübü (yəqin ki, Sübhü) yaxşı yadımdadır, sıx qıvrım kürən saçlı qəşəng qız idi. Minəbəyim xalanın uşaqlarındn ən azı ikisi – Əşrəflə Məhəmməd —  şagirdim olub, yəqin ki, bir cəngənlinin qardaşım Seyfullaya dediyi kimi, məndən “çoxlu umuküsüləri” var…Minəbəyim xala zarafatcıl arvad idi, qardaşım Adıgözəllə zarafatları tuturdu. Adgözəl bir dəfə kolazda Minəbəyim xalasını gözdən keçirib görür ki, yenə ana olmağa hazırlaşır. Deyir: “Valla, utanmursuz ey… Nağədə doğmağ olar?” Minəbəyim xala deyir: “Ədə, hey, elənçiy danışma, Allahın acığı gələr. Uşağı Allah verir”. Adıgözəl dayanmır: “Uşağı Allah verirsə, Tamam xalaya nöş vermir?”

Doğrudan da əri Atamalı öləndən sonra Allah Tamam xalaya bir dəfə  də uşaq verməmişdi…

 

29. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 29. TOYLAR. NİYƏ ARVADLAR YASDA OXUYURLAR, TOYDA YOX?

«MƏNİM DƏ QƏZZAM VAR, ADI AYRIDIR…»

Янв28

Yenə köç, yenə də qələbəlikdir:
Əldə sarıqları, düyünçələri,

Fələstin ərəbi qayıdır geri,
Xaraba qoyulan ölkəyə gedir.

 +

Göydə yəhudinin pilotsuzaları,

Bombalar partlayan yer uzaq deyil.

Ayrı səs eşitmir ərəb elə bil,

Qəzzanın “gəl” deyən səsindən ayrı.
+

Gedir yetim uşaq, gedir dul arvad,
Gedir hər kəsini itirən qoca.

Gedir gün uzunu, dayanmaz gecə,
Ay, il ömürlüdür ötən hər saat.

 +

Arxa xarabadır, virandır qabaq,

Hələ  çox  ölü var basdırılmayan,

Dayanmır yəhudi, hələ axır qan,
Qalmır fələstinili yolundan ancaq.

+
Gedib yaşayacaq açıq havada,

Yağış da islatsa, külək də döysə.

Hay verir yurdundan ucalan səsə,
Sabah ölərsə də yeni davada.

 +

Parisdə, Londonda, Stokholmda,

Yaşamaq imkanı olan da gedir,

Görüb gözəl həyat, şərait nədir,

Ürəyi yurdunu istəyir amma…


Bəs niyə mən durub köç eləmirəm? –

Mənim də Qəzzam var, adı ayrıdır.

Bəlkə qurğuşun var qulaqlarımda,

Qoymur çağıranı eşidə biləm?

 +

Hərçənd var deyirəm – varmı o ölkə?

Varmı cəsarəti zənciri qıra,

Öz dili, öz səsi varmı çağıra?

Ya mən itirmişəm vətəni bəlkə?…

 

28. 01. 2025, Samara

 

CORC BAYRON. DARDANELİ ÜZÜB KEÇƏNDƏN SONRA YAZILMIŞ ŞEİR

Янв27

Hellespont, məlumdur, səni Leandr

Dekabrıın qaranlıq gecələrində,

(Hər qızın bu işdən xəbəri vardır)

Üzüb adlamışdı bir sayılmaz qədər.

+

Tərəddüd etmədən qış boranında,
Üzürdü Heroyla görüşsün yenə.
Suların coşurdu, dalğalanırdı,

Necə heyfim gəlir hər ikisinə!

+

İndiki əsrdən törəyən əfəl —

Mayın xoş günündə mənsə üzürdüm

Qol-qıçımı açıb suda birtəhər,

Dedim göstərirəm igidlik bu gün.

+

Şübhəli tarixə inansaq əgər,
Leandr keçirdi dəli axarı.
Eşqdən – tək Tanrı əslini bilər,

Mən isə üzürdüm şöhrət axtarıb.

+

Kiminki gətirdi – demək çətindir:

Tanrı qəzəbi var ölərilərə!

O boğuldu, məzəm mənimsə itdi,
Qızdırma içində yanıram hələ.

9 may 1810

ingiliscədən tərcümə

26-27.01. 2025, Samara

QEYDLƏR

 1. Hellespont – Dardanel boğazının qədim adı

 2. Leandr və Hero –yunan mofologiyasının personajları. Leandr gecələr Hellesponru üzüb qarşı tərəfdə yaşayan Heronun görüşün gedir. Nəgbəti dəfə görüşə tələsərkən tufan qopur və Leandr boğulur

 3. 3 may 1810-cu ildə 22 yaşlı Bayron Dardaneli üzüb keçmişdir. Öz dediyinə görə, bu keçid ona poeziyada, siyasətdə, ritorikada qazandığı nailiyyətlərdən əziz olub.

+++++++++++++++++++++++++++++

GEORGE BYRON

Written after Swimming from Sestos to Abydos

1.

If, in the month of dark December,

⁠    Leander, who was nightly wont

(What maid will not the tale remember?)

⁠⁠    To cross thy stream, broad Hellespont! Читать далее →

SABİRİN «CÜTÇÜ» ŞEİRİ. GƏLİN ATLARI ÖKÜZLƏRDƏN AYIRAQ…

Янв26

Lev Tolstoydan soruşurlar ki, uşaqlar üçün necə yazmaq lazımdır. Qraf deyir ki, elə böyüklər üçün yazılan kimi, ancaq daha yaxşı.

“Daha yaxşı” — əlbəttə, mübaliğədir, Lev Nikolayeviç demək istəyir ki, uşaq ədəbiyyatı da keyfiyyətli olmalıdır, üstəlik gərək uşaqlar üçün onarın anlaya biləcəyi dildə yazıla.

Bəlkə buna görə yaxşı uşaq yazıçıları bütün dünyada azdır. Azərbaycanda yox kimidir. İbtidai sinif müəllimliyi təcrübəmə görə deyə bilərəm ki, uşaqlar üçün tövsiyə edilə bilən əsərləri saymağa iki əlin barmaqları bəsdir. Süleyman Sani Axundovun “Qorxulu nağılları”, Cəlil Məmmədquluzadənin bəzi hekayələri, Sabirin “Qarğa və tülkü”,  Abbas Səhhətin “Ayı və şir” təmsilləri, Əhməd Cəmilin “Yeni il” (“Qopdu bayırda tufan” – hərçənd bu şeir də qüsursuz deyil: birinci misrada “tufan”, ikinci misrada “boran” və s.) və s. Qalanları ancaq şagirdlərdə pis zövq yaradar, dillərini korlayar. Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Əliağa Kürçaylının, Bəxtiyar Vahabzadənin, Hikmət Ziyanın, Tofiq Bayramın və başqalarının dərsliklərə salınmış şeirləri “gədəbiyyatdır” və uşaqların bədii tərbiyəsi üçün təhlükədir

Bizim dilimizdə Lev Tolstoyun yüsək meyarına uyğun gələn uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən biri Sabirin “Cütçü” şeiridir. Mən müəllim olduğum vaxtlar, səhv etmirəmsə, ikinci sinifdə keçilirdi. Uşaqların əksəriyyəti bu şeiri tez əzbərləyir və müəllifin elə bu şeirdə yazdığı  kimi, “şur ilə”  deyirdilər.

Məktəbdən, uşaqlardan, dildən və ölkədən uzaqlarda olduğum qırx ildən çox vaxt ərzində bi şeir vaxtaşırı içərimdə özü dllənir. Və gözümün qabağına arıq, ancaq əzələli bədəninin bütün ağırlığını xışa salaraq cüt dalınca gedən qədim soydaşım gəlir…

Ancaq lap yaxın vaxtlarda ikinci beytin birinci misrasına çatıb dayandım.

“Atlar, öküzlər kotana güc vurur…”

İndi görək “cüt” nədir. Azərbaycan Vikipediyasını açıram: “Cüt — əkin işində istifadə olunan xüsusi vasitə. Yeri əkmək və şumlamaq üçün xış at, qatır və ya öküzə qoşulurdu.”

Azərbaycan Vikipediyası müsibət və fəlakətdir. Baxın: ”Yeri əkmək və şumlamaq üçün”. Belə çıxır ki, yer əvvəl əkilir, sonra şumlanır?

Buna göz yumaq. Deməli, xışa ya at, ya qatır, ya da öküz qoşulur. Yəni ya at, ya da öküz olmalıdır. Atla öküzü bir xışa, mənim fikrimcə, qoşmaq olmaz. Həm də Sabirdə at və öküz cəm haldadır, yəni birdən çoxdur. Bir xışa “atlar və öküzlər” qoşulubsa, bu hardan “cüt” oldu?

Şeirdə bir meçə cütcüdən söhbət getsəydi, “atlar, öküzlər” yerində olardı, yəni cütün birinə iki at, birinə iki öküz qoşulub. Yox, kinematqrafiq təsvir yaradan şeirdə bir cütcü görürük.

Əlbəttə, böyük şairimiz diqqətsizlik edib, qüsurunu göstərən də olmayıb. Düzəltmək olardı. Məsələn:

“Yorğun öküzlər kotana güc vurur…”

Sonrakı misrada heyvanların gah yıxıldığı, gah durduğu deyilir. Bu, onların yorğun olduğunu göstərmirmi?

Bu oldu öküz variantı. İndi deyək ki, xışa iki at qoşulub.

“Tərləmiş atlar kotana güc vurur…”

At çox tərləyən heyvandır. Tərinin də spesifik iyi var. Demək olmaz ki, Şanel ətrinə bənzəyir…

Yəqin ki, bundan yaxşı təklif də ola bilər. Ancaq uşaq müəllimdən “niyə atlar, öküzlər?” soruşanda müəllim gərək uşağa deməyə ki, “qələtini elə, Sabir vizim dahi şairimizdir, elə bu qalmışdı ki, onun səhvimi tutaq, get dədənin ağzını əy…”

Vallah, Sabir bu gün olsaydı, jurnalist qızlarla qonşuluqda Kürdəxanı türməsində yatardı, elə bu müəllim özü  ondan çuğulluq eləyib tutdurardı, deyərdi gündüz sabun bişirir, gecələr dollar kəsir…

Mənim şəxsi kitabxanam yanandan oxumaq istədiyim mətnlərin çoxunu Vikimənbədə tapıram. Deməliyəm ki, Azərbaycan Vikimənbəsi də müsibət və faciədir.

Baxin:
“Atlar, öküzlər kotana güc verir” (“vurur” olmalıdır)

Son beytə baxaq:

“Cəm edəcək tarlasının hasilin,
Bəsləyəcək həm ailəsin, həm də
elin.”

Beytin ikinci misrasında aləm qarışıb, bu, şeir misrası deyil, çünki artıq söz işlənib, əruz vəzni pozulub. Bunu Sabir eləməyib, mətni Vikimənbəyə qoyan eləyib. Belə olmalıdır:

Cəm edəcək tarlasının hasilin,

Bəsləyəcək ailəsin, həm elin.

“Yanlış da bir naxışdır” – bu, atalar sözüdür. Bu bizi keyfiyyətli işlərin, xüsusilə sənətkarların işindəki xırda qüsurlara anlamla yanaşmağa dəvət edir. Əfsanəvi Pavarottinin də xaric notları olurdu. Ancaq bu deyilməsə, xaric oxumaq vokalçılar üçün normaya çevrilər. Ədəbi-bətii mətnlərdə buraxılan həm semantik, həm qrammatik səhvləri görmək vacibdir. Görmürüksə — bu bizim kəmsavadlılığımızı göstərir…

X.X.

26. 01. 2025, Samara

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 29. TOYLAR. NİYƏ ARVADLAR YASDA OXUYURLAR, TOYDA YOX?

Янв25

Kişi toylarında arvadlar toyxanaya toyun lap axırında girirdilər. Bütün arvadlar yox, bəyin anası, yaxın qohumları. Onlar gəlib yığılırdılar toyxananın aşağı başında. Bəy tərifindən sonra xanəndə bir-bir çağırırdı: “Gəlsin xələt versin bəyin anası… bəyin xalası… bəyin bacısı…”Arvadlar da irəli gəlib əllərindəki iki-üç metrlik parçanı ya bəyin ya onun sağdış-solduşunun qoluna bağlayır, ya da “aşıqçılara” verirdilər. Ana və bacılar belə anlarda riqqətə gəlib ağlayırdılar. Bəlkə də ayrı səbəbdən Məsələn, Füzuli demişkən, “Axır günün əvvəl eləyib yad, Axıtdı sirişk, qıldı fəryad”. Düzdür, Füzuli bunu Məcnun barəsində deyib, ancaq evinə gəlin gələn qayınana haqqında da demək olar. Gələcək dumanlı idi. Bir Azərbaycan operettasında qız hələ ərə getməmişdən deyirdi: “Toy gününün səhəri qayınatamla qayınatamla qayınanama divan tutmaq mənə borc olsun…”

Salyandan gələn tumsatanlar kənd toylarının vacib atributu idi. Toy günü iki, üç, dörd tumsatan dallarında tum kisəsi Kürdən keçib kəndə gəlirdilər. Onlar müxtəlif kəndlərdəki toyların vaxtını, yəqin ki, “aşıqçılar”dan öyrənirdilər. O vaxtlar ancaq qovrulmuş ağ tum satılırdı. Təzə pul dəyişilən vaxtlar tumun stəkanıını on qəpiyə, sonralar 15, 20 qəpiyə satırdılar. Nədənsə beş-altı kisə günəbaxan tumu qabaqcadan alıb qovurtdurmaq və uşağa-böyüyə paylamaq heç kimin ağlına gəlmirdi. Yemək yeyiləndən və toyxana dolandan sonra hamı tum çırtlayırdı. Başqa ölkədən gəlmiş bir adam toyxananın ağzında durub tum çırtlayanlara baxsaydı, elə bilərdi ki, bura idmançılar yığışıblar, tüpürmək yarışı keçirilir…Tum çırtlamaqdan baş barmaqla şəhədət barmağının ucları yeyilib yara olurdu…

Tumsatanlar ucuz konfet, karamel də gətirirdilər. Çox vaxt bizim arvadarın “işkalad” dediyi iris satılırdı, İrisin “rahəthulqumu” da olurdu, dişlərin dibinə yapışanı da…

Toy sahibinin uşaq-muşağa şirniyyat payladığını görməmişəm. Bəlkə də olurmuş, mən bilmirəm… Başa pul səpirdilər… Bundan iyrənc şey təsəvvür etmək çətindir…

Mən Rasimin toyundakı davadan yazmışam. Ayrı ciddi dava yadıma gəlmir. Böyükkişinin (bəy) toyunda, almanlar demişkən, blits-kriq, yəni qısa savaş oldu. Bəy stoluna yaxın oturmuş Məhərrəm yəqin kefinin artıqlığından Böyükkişiyə “qulağını bəri elə” demiş, bəy başını ona tərəf uzadanda Səmədin oğlundan təhqirli söz eşitmişdi. Bəy stolun üstünə meyvə kəsmək üçün qoyulmuş bıçağı qapmışdı, sağdış ya solduş olan Məmmədhüseyn bıçağı onun əlindən almaq istəyəndə öz əli yaralanmışdı… Bu davanı tez yatırtdılar, Məhərrəmi də toyxanadan çıxarıb apardılar… Davadan ən çox zızır çəkən Məmmədhüseyn olmuşdu, gözlənilməz hadisənin dəhşətindən, aldığı yaradan o, bayılan kimi olmuş, öyüyüb bahalı kostyumunu bulamışdı…

İndi yenə də yuxarıda verdiyim suala qayıdıram: bizim toylara el şənliyi demək olardımı? Yenə də “yox” deyirəm. Mən toylarımızın pisliyindən ya yaxşılığından danışmıram, onlara qiymət vermirəm. Hər toy mübarək olsun! Mən ancaq demək istəyirəm ki, toylarımız heç cəhətdən el şənliyi sayıla bilməzdi.

Toy mərasiminin iki zəruri tərkib hissəsi var: yemək-içmək və çalıb-oynamaq. Toylarda, hələ nəinki şadlıq saraylarının, hətta çadırların da olmadığı vaxtlar, həm yemək-içmək, həm çalıb-oynamaq reqlamentləşdirilmiş, standartlaşdırılmış prosedur idi. Yəni toya gedib yeməklə, Salyanda qovurmaçı Əsədin dükanında yeməyin fərqi yox idi. Toyda da, dükanda da pulunu verib yeyirdin. Toydakı musiqi isə, istər bankəli Teymur Hüseynov gəlsin, istər əməkdar artist Teymur Mustafayev, konsert idi. Qonaq toya atdığı üçlüyün ya beşliyin bir hissəsi ilə bu konsertin pulunu ödəyirdi.

Mən lap bu yaxınlarda You Tube-da bir iranlının “folk music”, yəni xalq musiqisi kanalına rast gəldim. Hər biri bir neçə dədiqəlik videolar hədsiz maraqlı olduğundan iki saata qədər telefonu söndürə bilmədim…

Mən İranın çoxmillətli ölkə olduğunu bilirdim, ancaq İrandakı etnik zənginliyin nəinki planetar, hətta kosmik zəngiliyi barəsində təsəvvürüm yox idi. “İran xalq musiqisi” kanalında farsların, lorilərin, müxtəlif kürd tayfalarının (onlar çoxdur!), türkmənlərin, talışların, qaşqayların, İran ərəblərinin, İran beluclarının, və əlbəttə, azərbaycanlıların mahnı və rəqslərini görmək olar. Molla hökümətinin İranda bütün musiqi mədəniyyətini məhv etdiyini mənim kimi düşünənlər bu videolara baxanda yanıldıqlarını görəcəklər. Mollaların çənələri, qırmancları, dar ağacları, əlbəttə, gecə-gündüz işləyir, ancaq xalq da, daha doğrusu, xalqlar bütün basqılara, yoxsulluğa baxmayaraq çalıb-oxumağındadır. İrana gedənlərin hamısı ordakı yoxsulluqdan, qıtlıqdan danışır. Ancaq xalq mahnı və rəqslərini ifa edən arvadların və kişilərin geyimlərinə baxın: onların gözəl biçimi, əlvan rəngləri, zəngin naxışları adam valeh edir. Və adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim xalqların hər birinin  özünəməxsus ənənəvi geyimi var. Biz guya müstəqil dövlətik, farslardan da iki yüz ildir ki, aralanmışıq, ancaq indiyəcən bizim çalanlarımız, oxuyanlarımız farsları yamsılayır, ya da onlardan oğurluq götürdüklərini ifa edirlər. Mənim yerlim Aslan İlyasovun çaldığı populyar rəqsi Aslan qoşub? Əlbəttə, yox. Mən o melodiyanı uşaqlıqdan İran radiosuyla eşidirdim… İndi İranda farsların əhatəsində yaşayan, məsələn, qaşqaylara qulaq asıb görürsən ki, bu türk xalq öz sözünü, öz musiqisini, yəni etnik identikliyini mədəniyyət vasitələriylə qoruyub saxlaylıb.

Bizim milli paltarlarımız niyə iz-toz qoymadan yoxa çıxıb? İndi YAP üzvlərinin rəhbərıik etdiyi mədəniyyət evlərində öndərə, zəfərə, səfərə həsr olunmuş konsertlərdə ifa olunan musiqidə nəyin xalqa aid olduğunu müəyyən etmək mümkün deyil. Niyə molla İranında talışlar belə zəngin geyim, vokal, rəqs mədəniyyətini saxlayıblar, guya «multilultiralist» olan Azərbaycanda yox?

Deyək ki, bizim də nənələrin milli geyimləri, bəzəkləri olunb, aclıq, müharibə illərində dağılıb gedib. Bəs İranda müharibə olmayıb? İranın səhralıq hissəsində yaşayan xalqlar o zəngin rəngləri hardan və necə alırlar? O nəfiz parçaları nədən və necə toxuyurlar? O mahnıların musiqisini və sözünü kim qoşr? Rəqslərin quruluşunu kim verir?

Demək vacibdir ki, videolardakı bütün mərasimlərdə kişilərlə arvadlar bir yerdədirlər, yəni nəinki mollaları saya salmırlar, hətta onların gözlərinin içinə tüpürürlər…

Bəli, İrandakı rejim müstəbiddir, ancaq xoşbəxtlikdən mollalar totalitar rejim qura bilməyiblər. Totalitar siyasi rejim bilirsiniz nədir? O deməkdir ki, İlham Əliyev həmişə haqlıdır, onu haqsız sayanın dərisini boğazından çıxarırlar. Bəlkə bizdə də bir vaxt adamlar müxtəlif bitkilərdən cürbəcür rənglər alıblar, cürbəcür parçalar toxuyub üstünə zəngin naxışlar vurublar. Bunun üçün adamlara iqtisadiyyat azadlığı lazımdır. Yəni zirək adam boya sexi aça bilir, başqa birisi toxuculuq manifakturası yaradır, elə ailə üzvləriylə parça istehsal edir. Bu, Azərbaycanda mümkündürmü? Boya sexini açanın polis belini sındırmazmı? Özbaşına toxuculuq eləyənin dəzgahını öz başında sındırarlar. Əkin, biçin, tikiş, yamaq – hamısı inhisardır. Belə getsə, Novruzda yumurta boyamaq da Paşa holdinqin inhisarına çevrilər… Totalitar rejim şəraitində hamı eyni fikirli olmalı, hamı Heydər Əliyev küçəsi ilə getməli, Heydər Əliyevin heykəlinə sitayiş etməlidir. Totalitar rejim – mənəvi soyqırımdır.

Mənim yaşım çoxdur. Ancaq nəinki indi məndən yaşda iki, üç dəfə kiçik olanlar, mən özüm də xalqın necə oxuduğunu eşuitməmişəm. Biz nəğmə dərsində “Sürəyya”, “Qızqayıt” mahnılarını oxuyurduq. Bu mahnılar sovet hökumətinin əli ilə qondarılıb yaxalarına ulduz taxılmış “qəhrəmanlara” həsr olunmuşu. Nəğmə dərslərində oxuduğumuz daha bir mahnı:

Kür, Araz. Ararat,

Gözəldi bu həyat,

Qardaş olub Hayastan, Azərbaycan…

İranda lorilər, qaşqaylar, ərəblər, farslar, kürdlər bir vaxt babalarının, nənələrinin qoşduqları, indi də özlərinin yaratdıqları mahnıları oxuyurlar.

Hər xalqın içində yaradıcılıq potensialı var, istedadsız xalq yoxdur, ancaq mənəvi əsarətdə yaşayan xalqın potensialı qıfıllanıb qalır.

“Qarabağ şikəstəsi”ni, “Şirvan şikəstəsi”ni, “Pəncərədən daş gəlir” mahnısını, bayatıları yapçı mədəniyyət nazirliyi yaratmayıb, onları türkü, farsı yamsılayan manıslar da yaratmayıb, onları hələ mənəvi əsarətə düşməmiş xalq, yəni onun istedadlı oğulları və qızları yaradıblar.

Niyə bizim xalq özü öz şənliyində oxumur, ancaq “manıs”ları oxudur? Niyə yasda arvadların hamısının səsi açılır, hamısı ağı deyir, əzizlərinin toyunda nəinki bir ağız da oxumurlar, hətta oxumağı ayıb sayırlar?..

İranda gec-tez çalmalıların rejimi çökəcək, İran xalqı, daha doğrusu, İran xalqları azad yaşamağa hazırdırlar, onlar indidən azaddırlar- bu onların molla hökumətinə vaxtaşırı meydan oxumaqlarındn bilinir. Onlar içəridən azaddırlar, ona görə arvadlı-kişili oxuyurlar.

Bizim nəğməmiz içimizdə ölüb, səsimizi ancaq çəpər davasında bir-birimizə qışqıranda çıxarırıq. İçinə qorxu salınan xalqın böyüklərini məmur, polis minib çapır, balalarını isə maşınla basıb əzir…

25. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 28. TOYLAR. GÖZƏL MEHPARƏ VƏ ABASQULU

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 28. TOYLAR. GÖZƏL MEHPARƏ VƏ ABASQULU

Янв24

Bir neçə günə inşa edilən toyxana çox avaxt toy dağılan kimi sökülürdü, çünki taxta-tuxta, stollar, oturacaqlar yiyələrinə qaytarılmalı idi. Toyxananı örtmək üçün istifadə olunan, hamının “yelkən” dediyi brezent sovxozun idi. Yelkəni gətirəndə və qaytaranda yoxlayırdılar. Bacısı Nisəxanınımın toyundan sonra Böyükkişi yelkənə baxıb cin atına minmiş, gecənin özü kimi qara adam qəzəbindən qızarmışdı. “Borc olsun subay bacılarıyçın!” – deyə Böyükkişi naməlum adamları hədələyirdi. Sovxozun yelkənini bir neçə yerdən kəsmişdilər. Cinayət törətmiş adamları Böyükkişinin necə tapacağı məlum deyildi. İt gətirəcəkdi?

Kişi toylarına qadınlar girmədiyi kimi, qız toylarına da kişilər girmirdilər. Ancaq hava qaralandan sonra kəndin cavanları və hətta başqa kəndlərdən gələnlər, Şeyx Nəsrullah demişkən, toyxana dalına cəm olub içəridə şənlənən qadınlara və qızlara baxırdılar. Gələcək arvadlarını toyda bəyənənlər az olmurdu. Bu toylar həm də üzləri gözlərinəcən bürünmüş halda alaq vuran, pambıq yığan qızları üzü açıq, abırlı paltarda görmək üçün yeganə imkan idi. Ancaq toyxananı kip bürüyən qalın brezent içəridə nazlana-nazlana “Kolxoz” ya da “Heyvagülü” oynayan qızlara baxmağa qoymurdu. Ona görə də bəzi cavanlar toya silahlı gəlirdilər, yəni ciblərində kiçik bıçaq ya da elə üzqırxan tiyə (“lezviye”) olurdu. Qaranlıq sıxlaşan kimi brezentdə deşiklər cənnət qapısı kimi açılır, toyxananın ortasından asılmış beşjüzlük lampanın gözqamaşdırıcı işığında ağarmış, gözəlləmiş, hətta özlərinə oxşamayan qızlar və gəlinlər ekrandakı kino xanımları kimi göz önünə gəlirdilər…

Bəzən toyxana başından qız qaçırılırdı. Yazışma ya vasitəçiylə oğlanla qız vədələşir, qız bir bəhanə ilə toyxanadan çıxır, onu gözləyən adamlara qoşulub “qaçırdı”.

Ancaq kənd yerində subay oğlanlar üçün qızı özlərindən çox anaları, ya bacıları seçirdilər. “Anası bəyənib”, “bacısı bəyənib” – bu sözlər çox deyilərdi. Oğlan qız bəyənə bilərdi, lap dəlicəsinə vurulardı da, ancaq anası bəyənməsəydi, necə alacaqdı? Anasının üzünə duracaqdı? Evdən çıxacaqdı? Lüt? Yox, belə şeylər olmurdu ya da nadir hallarda olurdu… Əlbəttə, oğlanlar eşqə düşürdülər, atılıb-düşüb camaatı özlərinə güldürürdülər, ancaq atası, anası onunla tərbiyəvi söhbət edəndən sonra eşq cinləri başından çıxır, anasının elçilik eləyib aldığı arvada qane olurdu…

Hərçənd Füzuli deyib:

“Eşq imiş hər nə var aləmdə…”

Bizdə kim idi Füzulini oxuyan…

Kişi toylarında da eyni hoqqa çıxırdı. Yəni brezentlə bürünüb bərkidilmiş toyxanaya yalnız kişilər girirdilər. Arvadlar isə, yenə Şeyx Nəsrullahın dediyi kimi, qaranlıq qatılaşandan sonra toyxananın dalına cəm olurdular. Və bəy sağdış-sılduşuyla toyxanaya girib yuxarı başda öz fəxri yerini tutandan sonra simsiz teleqrafla xəbər yayılırdı ki, gəlini gətiriblər toyxananın dalına. Gəlini toyda həmişə gətirirdilər, bunun təxmini vaxtını bilənlər hətta çıxıb evlə toyxana arasındakı yolu güdürdülər ki, gəlini görsünlər. Gəlini, başında örtük, bir neçə qadın evdən çıxarıb gətirirdi. Gəlin hətta bu kənddən olsa da, lap qonşuluqda yaşasa da, gəlinlik elə bil onu tamam başqa adam eləyirdi, nağıllardakı gözəllərə çevirirdi. “Yemə, içmə, xətti-xalına, gül camalına tamaşa elə…”

Ancaq kəndə anadangəlmə gözəllər də gəliblər. Abasqulunun toyu yaxşı yadımdadır, birinci və axırıncı dəfə onun toyunda gəlin gətirməyə də getmişdim. Bilmirəm kimin felinə düşdüm və  sovxoz maşıınının kuzovuna dırmaşıb Salyana getdim. Mehparə hələ kəndə gəlməmişdən çox qabaq Salyan küçələrində qutab (“peraşki”, yəi rusca “pirojok”) satan Ağəlinin (Ağəli gəldi, ay bala…) qızından, yəni bu qızın gözəlliyindən çox danışırdılar. Əlbəttə, Abasqulu da gözəl oğlan idi, ancaq deyirdilər Mehparə ayrı cür gözəldir. Nədənsə Xannənə xala Ağəlinin qızını almaq isətmirdi. Buna görə Abasqulu anası ilə qanlı-bıçaqlı olmuşdu. Və bir dəfə hətta məməmlə Tükəzban xalanın həyatına ciddi təhlükə yaranmışdı.

Xannənə xala tez-tez bizə gələrdi. Məməm də ona dəyərdi. Bir dəfə məməm Tükəzban xala ilə Xannənə xalagildə söhbət elədikləri yerdə Abasqulu girib anasına deyib: “Məə di görüm, gedirsən elçi ya gedmirsən?” Xannənə çox balaca arvad idi, ancaq cəsurluğuna söz ola bilməzdi. Və yeganə oğlu Abasqulunun üzünə dik baxaraq deyib: “Mən o …-nin qapısına getmərəm”. Yəni burda yazılması mümkün olmayan söz işlədib. Abasqulu da ləyaqətli, necə deyərlər, qabağından yeməyən (bunun nə olduğunu özüm də başa düşmürəm, ancaq qorxmaz adamlar haqqında işlədirlər) oğlan idi. O da anasının üzünə dik baxaraq deyir: “… sənin qoum-ağrəbündi”. Bunu deyib çıxır, ancaq bir dəqiqə keçməmiş əlində tüfəng içəri girib lüləsini arvadlara uzadır və deyir: “Üçüzü də vuracam”. Məməm deyirdi ki, oturduğumuz yerdə ölmüşdük. Tükəzban xala qorxudan batmış səsini bir təhər bərpa edib deyir: “Abasqulu, bala, sən yaxşı oğlansan, Kamal da ssəən xətüü issiyir, tüəngi apar qoy yerinə, adam məməsin öldürməz, indiyəcən nə Kamal, nə Ərəssun məəm üssümü tüəng çekiblər, xoşduğnan danış, Xannənə gedib issədiyün qızı alar…”

Abasqulu anasını Tükəzban xalaya bağışlayır. Bir müddətdən sonra Xannənə xala qızlarını, bacısı Nənəqızı yanına salıb Ağəlinin qızına elçiliyə getdi və Mehparəni Abasquluya aldı.

Yadımdadır ki, Ağəlinin həyətinə çatanda yük maşınının kuzovunda kənddən gəlmiş gəlinlər oxuyurdular: “Şal almağa gəlmişüy, Mal almağa gəlmişüy, Oğlanın adamıyuğ, Aparmağa gəlçmişüy. Yef, yef urraaa…”

Mehparəni evdən çıxarıb balaca maşına (bəlkə də bu, Kamal dayının maşını olub) mindirməyə gətirəndə kuzovdan nə qədər boylandımsa, yəqin boyumun balacalığından, görə bilmədim. Mehparəni toydan xeyli sonra gördüm. Doğrudan da gözəl idi. Rac Kapurun əfsanəvi “Sanqam” filmindəki Ratha kimi gözəl idi…Ancaq elə bil ki, ona o gözəlliyi verən yaratdığına peşman olmuşdu və onu bizim kənd kimi yerə, Abasqulu kimi kişiyə ərə verməklə verdiyini min cür əziyyət və hətta işgəncə ilə geri almaq qərarına gəlmişdi…

Gəlini götürüb gedəndə də oxuyurdular: “Şal almağa gəlmişüy, mal almağa gəlmişüy… Oğlanın adamıyuğ…”

Oğlanın – yəni Abasqulunun…

Allah Mehparəyə rəhmət eləsin…

24. 01. 2025, Samara

(ardı var)

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 27. TOYLAR: YEMƏYƏ GÖRƏ QINANMAQDAN OĞURLUQ ÜSTÜNDƏ TUTULMAQ YAXŞIDIR…

    CORC BAYRON. «MƏNİM MİSKİN ALIMA, SÖYLƏ, AĞLAYACAQSAN?»

    Янв23

    Mənim miskin halıma, söylə, ağlayacaqsan?

    Gözəl xanım! De mənə bu sözləri yenidən.
    Söyləməsən də olar, onlar ağrilıdırsa,

    Ürəyini ağrıtmaq istəmirəm heç də mən.

    +
    Ürəyim kədərlidir, ümidim də kəsilib ,

    Soyuyur damarımda, sinəmi üşüdür qan.

    Məhv olub gedərəmsə, bilirəm ki, tək gəlib,
    Məzarımın başında ah çəkərək durarsan.

     +

    Buludlarını hərçənd kədərimin yararaq,
    Zərif barış şüası parıldayır elə bil.

    Qüssə də ürəyimdən bir anlıq düşür uzaq,

    Düşünürəmsə qəlbin döyünür qəlbimlə bir.

     +

    Ah, xanım! Bu göz yaşı əsl nemətə bənzər

    O kəs üçün axır ki, özü ağlaya bilmir;

    Bil, ikiqat əzizdir bu qiymətsiz gilələr,

    O kəsə ki, gözündə heç vaxt yaş gilələnmir.

     +

    Şirin xanım! Bir zaman qəlbim soyuq deyildi,

    Sənin qəlbin tək elə həssasdı, duyğuluydu

    Giley, şikayət üçün sanki yaranmış insan,

    Gözəlliyindən doğan cazibədən soyudu.

     +

    Söylə, ağlayacaqsan, indi mən bu haldakən?

    Əziz xanım! De mənə o sözləri yenidən.

    Onlar ağrılıdırsa, gətirmə dilinə sən,
    Ağrıtmaq istəmirəm ürəyini heç də mən.

     

    ingiliscədən tərcümə

    23. 01. 2025. Samara

    +++++++++++++++

    GEORGE BYRON

    And Wilt Thou Weep When I Am Low?

    And wilt thou weep when I am low?
    Sweet lady! speak those words again:
    Yet if they grieve thee, say not so—
    I would not give that bosom pain.     Читать далее →

    ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 27. TOYLAR: YEMƏYƏ GÖRƏ QINANMAQDAN OĞURLUQ ÜSTÜNDƏ TUTULMAQ YAXŞIDIR…

    Янв22

    1961-ci il yanvarın 1-dən SSRİ-də denominasiya şəklində pul islahatı keçirilib. 1947-ci ildə buraxılan pullar 1961-ci ilin birinci kvartalında məhdudiyyət qoyulmadan 10:1 nisbətində təzə pullara dəyişdirilib. Buna “gizli devalvasiya” da deyirlər. Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti 2 – 2,5 dəfə aşağı düşür.

    İlk baxışdan heç nə dəyişmir, dəyişən pulun kütləsidir. Əslində isə denominasiya əhalinin öz təsərrüfatlarında yetişdirdiyi məhsulların, məişət xidmətlərinin qiymətinə ciddi təsir göstərirdi.

    Lələm deyirdi ki, pul dəyişməmişdən qabaq ayaqqabını Salyanda dörd manata yamatdırırdın. İndi dörd manat olub qırx qəpiyə. Pinəçi ən azı bir manat istəyir.

    Eləcə dəlləyə baş qırxdırmaq ya üz vurdurmaq.

    Toylara denominasiyya qədər 30 manat atırdılar. Otuz manat on dəfə kiçiləndən sonra 3 manat atan adam “qara siyahı”ya düşürdü. Toyun yemək yerinə keçid balı göy “beşlik” olurdu. Pullular qırmızı onluq atırdılar. Qız toylarında bir müddət “üçlük” atmaq böyük rüsvayçılıq sayılmırdı.

    Toyxananın yeməkyerini müvəqqəti kafe adlandırmaq olardı, hərçənd yeməklərin çeşidinə və keyfiyyətinə görə o, bəzi ölkələrdə evsizlər üçün açılan xeyriyyə yeməkxanalarına daha çox bənzəyirdi. Toyxanadan aralıda olan yeməkyerinin  girişində qoyulmuş stolun arxasında pulyığan və onun yazanı otururdu. Qonaq üçlüyünü ya beşliyini yazdırır, yeməkyerinə keçirdi. 1960-cı illərdə yemək çeşidsiz və standart idi: üçlük atana da, beşlik atana da kasada bozbaş verirdilər. Kasa yarıdan bir az çox doldurulurdu. Əlbəttə, ətlə yox. Pomidordan ya tomat pastassından qıpqırmızı qızarıb qovrulmuş soğanla dada gəlmiş suyun içində kartofun böyüyünün üçdə biri ya kiçiyinin yarısı və uzağı əlli qram ağırlığında ət tikəsi üzürdü. Hər kişiyə yüzqramlıq daş stəkanda araq da verilirdi və arağın da başı yarım olurdu. İnsafla desək, 60-cı illərdəki araqlar saxta deyildi, yetmişinci illərin əvvəllərində mal damlarında saxta araq istesalı başladı.Yəni ucuz, əslində içilməsi təhlükəli olan oğurluq spirt alıb Kür suyuyla qarışdırır, şüşələrə töküb saxta zavod kağızı yapışdırırdılar. Toy eləyənlər pula qənaət üçün saxta araq alır, yəni əziz övladlarının toylarına çağırdıqları insanları bilə-bilə zəhərləyirdilər.

    Oğlan məcburi evləndirilməyibsə, qız zorla qaçırılmayıbsa ya ata-anasının zoruyla verilməyibsə, toy bəylə gəlinin də, onların valideynlərinin də həyatında ən əlamətdar hadisədir. Ancaq mənim uşaqlıqda gördüyüm toylara el şənliyi demək olarmı? Mənə elə gəlir ki, olmaz.

    Elə yeməkyerinin qapısının ağzında pulyazanın oturmağı bizim toyarı şənlik statusundan mərhum edirdi. Hələ dəvətnamə olmayan vaxtlar kənddə qapı-qapı düşüb təkidlə toya dəvət edirdilər. Yəni acizanə xahiş edirik gəlib bizim gədənin toyunu öz hüzurunla şərəfləndirəsən… Ancaq belə təkidlə dəvət edilən insan yemək yerində qarnı doymayanda və bozbaşının qalan suyuna doğramaq üçün  yemək paylayandan daha bir parça çörək istəyində qiyamət qopurdu. Bəyin atası, anası, nənəsi, cicisi, bibisi yemək yerinə nəzarətçi təyin edilmiş adamdan tələb edirdilər ki, “doyub-dolanmayan” kimdisə, onu atsın qırağa…

    Toylardan sonra bəzən aylarla kimin nə qədər yediyi barədə biabırçı söhbətlər gedirdi…

    Mənə elə gəlir ki, yeməyə görə qınanmaqdan oğurluq üstündə tutulmaq yaxşıdır. Yediyini qonağın, hətta yaxın qohumsa da, başına qaxmaq bizim milli xassəmizdir… Qonağın dalınca nə deyirlər? “Mal kimi yedi… Pota kimi basdı… Gəirdiyini də özü tıxdı…”

    Toyxanadan, yemək yerindən başqa toyda daha bir strateji məkan var idi: yemək bişirilən yer. Sıra ilə ocaqlar qurulur, teştlər, qazanlar asılırdı. Mən uşaq olanda kənardan aşpaz da gəlirdi. Kəndimizn xeyli toyunda lələmin dayısı qızı Narxanım xala aşpazlıq eləyərdi. Çox döyüşkən, hazırcavab, zarafatcıl arvad idi. Bəzən ağzından hətta kişini də qızarda bilən sözlər çıxırdı. Sonradan kəndimiz öz aşpazlarını yetişdirdi… Mal-heyvanı “farağatlayandan” sonra bəlkə evdə yavan çörək də yeməyə macal tapmamış, indi toyxana ətrafında qaçdı-tutdu oynayaraq acıyıb ürəyi axan azyaşlı uşaqlar həndəvərini qovrulmuç soğanın ətri bürümüş yemək yerinə yaxın gedirdilər ki, bəlkə aşpaz bozbaşın suyundan iki-üç qaşıq boşqaba töküb verələr.

    Uşaqları toy yiyəsi qabağına qatıb qovurdu…

    Məgər el şənliyi ilk növbədə uşaqar üçün deyil?

    Bəlkə hərə evində olanını büküb gətirsəydi, daha yaxşı olardı? Əsl el şənliyi belə olmurmu?

    Mən 60-cı illərin toylarından danışıram, əlbəttə, adamlar çox kasıb idilər. Ancaq sən beş-on uşağı başına yığıb qabaqlarına yarım kasa bozbaş suyu ilə para təndir çörəyi qoymursansa, bu, kasıblıqdan deyil. Bu o deməkdir ki, öz elədiyin toya nə özün şadsan, nə gələnləri şənləndirmək fikrin var. Sənin fikrin xərcini çıxarmaq, “irəli düşmək”, ən pis halda “əl-ələ baş-başa” çıxmaqdır…

     Əksəriyyətində uşaqların dərsliyindən başqa kitab olmayan evlərin hər birində göz-bəbəyi kimi qorunan, ailənin qızıl-gümüşü ilə bir yerdə saxlanılan, az qala hər sətri əzbərlənsə də, vaxtaşırı çıxarılıb baxılan bir kitab, daha doğrusu dəftər var idi: toyun pul hesabatı. Nəinki ölkənin tarixini, hətta doğmalarının, əzizlərinin dünyaya gəldiyi ya öldüyü günü bilməyənlər lap əlli il qabaq hansı toya nə qədər pul atdıqlarını, kimin onlara nə qədər borclu qaldığını, gecə yarısı yuxudan ayıltsaydın, səhvsiz söylərdilər. Toya gəlib borcundaz az verənin qapısına da gedirdilər, yolda tutub adam içində abrını da alırdılar…

    Sonralar, bəlkə də 70-ci illərin əvvəllərindən, bozbaş kasası xeyli qatılaşdı, üç adama bir araq şüşəsi qoyurdular. Toy yerində arağın satılmağı da o vaxt ya daha əvvəl başlandı. Verilənlə doymayan puluyla araq ala bilirdi. Toyda araq satmaq da “çax-çuxa” çevrilirdi…

    Əlbəttə, yəqin ki, lap min il qabaq, ən kasıb adamların da toyu el şənliyi olub. Yəni yığılıblar, çalıb-çağırıblar, atılıb-düşüblər. Varlı kasıbın, yetimin qarnını doydurub, kasıb toyuna elliklə kömək eləyiblər. Toylar sonradan tədricən əsasında “əvəz-əvəz” prinsipi duran üzücü marafona, borca salan, müflis edən bəhsləşməyə çevrilib…

    Bizim toylarda pərtlik, narahatlıq keçirməmək üçün gərək dərin qalın olaydı…

    Sonradan toy texnologiyası dəyişdi. Toyxanalar yığışdı, toyxanaların yerinə “məclis  (Milli məclisdən qabaq) gəldi, onun da yerini “şadlıq sarayı” tutdu.

    Şadlıq…

    Mənə deyirdilər ki, indi (yəni ən azı on il əvvəli deyirəm, son dəfə Azərbaycanda olduğum vaxtı) toylarda yeddi-səkkiz yemək verilir, tökülüb qalır, yeyilmir…

    Məsələnin əxlaqi, yəni sadə dillə desək, insanlıq tərəfini götürsək, vəziyyət əslində daha da xarablaşıb. Bir ailədən toya adətən bir nəfər gedir. Deyək ki, yüz, iki yüz, üç yüz, lap min manat yazdırır və partlayanacan yeyir. İçəndirsə — içir də, ürəyin istəyən içkilər var. Yəni verdiyi bir ətək pula bir ton basır içəri. Ancaq verdiyi pul ailə büdcəsindəndir. Tək adam bir toyda yeyib-içməyə ailənin bir həftəlik, on günlük büdcəsini xərcləyir, ailənin qalan üzvləri həmin müddətdə yavan çörək yeyir…

    Adamların başına yerimir ki, hamının da olmasa, əksəriyyətin kasıb olduğu vaxt həmişəlik keçdi. İndi varlı da var, kasıb da. Bunu, əlbəttə görürlər, ancaq nəticə çıxarırlar. Kasıb varlının yerişini yerimək istəyir, var-yoxdan çıxır, sələmçi, bank əsarətinə düşür…

    Qəribədir ki, israfçılıq edənlər də, “millət acından ölür” deyənlər də eyni adamlardır. Yaşayışlarında nizam yaratmağa heç kimin əzmi çatmır…

    ardı var

    22. 01. 2025, Samara

    əvvəli burda:

    ƏRƏBQARDAŞBƏLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 26. TOYLAR: QİSMƏTİN TOYU