Tövrat deyir ki, Tanrı insanı öz surətində yaratdı. Sovet hökuməti də aşıqları öz surətində yaratmışdı: aşıqları 20-ci  illərin qırmızı komissarları, qırmızı komandirləri və çekistləri kimi geyindirmişdilər. Raykom katibləri də, kolxoz sədrləri də  uzun müddət belə geyinirdilər.Və hər bir aşıq ideoloji cəbhənin əsgərləri və komandirləri idilər, onların əsas vəzifəsi şura hökumətini xalqa bəyəndirmək, yarıac-yarıtox əhalini tezliklə komunizm qurulacağına inandırmaq idi. Bu mənada aşıqlarla mollalar arasında ciddi yaxınlıq vardı və onarda ümumi olan təkcə Allahşükür papağı deyildi. Molla öz auditoriyasını axirət, tükənməyən günlərin kef-damaqla keçəcəyi cənnət vədi ilə ələ alırdısa, aşıqlar eyni şeyi kommuniozm vədiylə edirdilər. 50-ci, 60-cı illərin lent yazılarına qulaq asan nabələd adama elə gələr ki, elə o vaxtlar xalq firavan yaşayıb. Pənahın, Şakirin kolxoz, kənd barəsində oxuduğu mahnılarda Salyanın ya Kürdəmirin kəndləri Avropa şəhərlərindən də abaddır…

Başdan-başa şəhər olub ellərim.

Gözəl keçir növbaharı qolxozun

Toy paltarın geyib qızlar, gəlinlər,
Səfalıdır hər diyarı qolxozun (kolxoz nədir ki, onun diyarları ola? – X.X.)

Yazıq aşıq Şakir… Yaxşı xanəndə səsi olub, ancaq bolşevik onun başına Allahşükür papağı basıb ki, sən aşıqsan, o yan-bu yan eləmə, gərək kolxozu tərif eləyəsən…

Kommunizmin binaları tikilir.

Düşmənlər baxdıqca bağrı sökülür

Hər otağa elektrik çəkilir,
İşıqlıdır lampaları qolxozun

Şakirəm xoş gündə gəldim cahana,

Azadlıq bəxş olub hər bir insana…

İndi Şakir bilə ki, Qubad İbadoğlu damdadır, kəfənini cırardı… Görəcəkli günlərimiz varmış!…

Aşıqların kütlələrdəki səviyyəyə uyğun musiqi təbliğatınının gücü elə böyük idi ki, insanların psixi durumunu kütləvi gipnoz  ya da identikliyin dissosiativ pozulması kimi də qiymətləndirmək olar. Kənd yollarında cırıq rezin çəkmələrlə palçığa bata-bata hərəkət edən kand sakini dirəyə vurulmuş radiodan Şakirin ya Pənahın ifsasında eşidir ki, kəndin yolları güzgü kimi asfaltdır, hər addımda İliç lampaları yanır… Sovet hökumətindən qorxan, Şakiri sevən, radioya inanan kənd sakini çaşıb qalırdı: bəlkə doğrudan da elədir və bu palçıq, bu yamaqlı şalvar, bədənimdə iki-üç həftənin kiri mənim başımın xəstəliyindəndir, bəlkə mən dəli olmuşam?

Salyan-Şirvan aşıqlarının sovet dövründə yazıya alınmış çoxlu mahnılarına qulaq asıb biir mühüm nəticəyə gəlmək olar: “Salyan-Şirvan aşıq məktəbi” sovet ideoloqlarının uydurmasıdır, Aşıq Pənahın, Aşıq Şakirin və onlarla eyni ampluada fəaliyyət göstərmiş yüzlərlə adamın aşıq sənəti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Aşıq sənətinin iki əsas tərkib hissəsi var: saz ifaçılığı və şairlik. Lap tanınmışları götürsək, nə Pənah, nə də Şakir saz çala biliblər, qiymətli daşlarla bəzədikləri alətlərini yalnız zınqıldadıblar. O ki qaldı şairlirə, onların heç biri mətn yazmayıb. Daha sonra: Salyan-Şirvan aşıqlarının oxuduqları mahnıların melodiyalarının da aşıq musiqisinə dəxli yoxdur. Bu primitiv melodiyalar xalq mahnısı kimi yaranıb, bəzilərini “aşıq proyekti”nin icrası zamanı aferist şairlərin aferist bəstəkar həmkarları qondarıblar. On illərlə Salyan-Şirvan aşıqlarıını oxuduqları, lentə yazdırdıqları havaladan yalnız birini əsl musiqi əsəri saymaq olar: bu, “Şirvan şikəstəsi”dir. Və bu gözəl şikəstənin ifası açıq-aydın göstərir ki, Şirvan, Salyan aşıqlıqğı deyilən şey uydurmadır.

“Şirvan şikəstəsi”nin ən gözəl ifaçılarından biri, zənnimcə, Aşıq Bəylərdir. Alim Qasımovla Aşıq bəylərə Şikəstə ifaçılığında birinci və ikinci yerləri verərdim. İndi baxaq: Alim Qasımov “Şikəstə oxuyanda aşıq olur? Və ya Bəylər Qədirov şikəstə oxuyanda xanəndə olur?

Daha bir sual: “Şirvan şikəstəsi”nin “Qarabağ şkəstəsindən hansı struktur fərqləri var ki, birinci aşıq mahnısı sayılır, ikinci isə daha çox ritmik muğam. Nyə?

Bir yalanı örtmək, pərdələmək istəyəndə yeni yalanlar uydurulur və nətcədə yalandan dağ vurulur. Aşıq Pənahın 90 illik yubley tədbirində çıxış edənlərdən biri deyir ki, Pıhan keçirmiş pianinonun, türkün məsəli, arxasına və hər gün yeni-yeni melodiyalar bəstələyirmiş…

Pəhah piano arxasında. Təsəvvür edirsiniz? Peşə aləti olan sazı çala bilmir, ancaq pianinoda mahnı bəstələyir.

Salyanda bir müəllim vardı: Zöhrab Əliyev. Vaxtaşırı “Kommuunst”, “Sovet kəndi”  qəzetlərində yazıları çıxırdı. Sosialist kəndində insanların necə bəxtəvər yaşadığındn yazırdı. Bir yazısı bizim qonşu kənddəki çoban ailəsinə həsr olunmuşdu. Yazının əvvəlində kəndin geniş asfalt yolları, klub, xəstəxana (heç biri yox idi) təsvir olunurdu. Sonra keçilirdi çoban ailəsinə. Bu ailə ağ xalatda, gözəl şəraitli fermada (əslində dizə qədər zımrıq işində) çalışır, şam yeməyindən sonrahərə bir musiqi alətinin, türkün məsəli, arxasına keçirdi. “B. tarın sədəfli pərdələrində dilə gətirir, Ə. –nin barmaqları pianinonun şirmayı dillərində gəzişirdi…”

1970-ci illərin ortaları, “Komunist” qəzeti…

Aşıq Pınahın ailəsi yöndəmsiz Aşıqlar birliyi ilə birlikdə “Aşıq Pənah” proyektini yeni yalanlarla zənginləşdirəcək, həyat səhnəsindən getməyə qoymayacaq.  Ciddi iş gedir və sürətlə gedir. Aşıq Əlipəanah Pənahov ölümündən sonra pianino çalmağı öyrənib və dərin mənalı yeni şeirlər yazıb və bir gün də yazmağından qalmır…

Salyanın bir saylı məktəbinin şagirdlərində ya da valieynlərində hünər ola, məktəbdən Pənahın adını götürüb qoçulardan birinin adını verələr. Bioqrafiyalarınnda yalan heç nə yoxdur…

Avqust-sentyabr 2023, Samara