Gülsüm xala Hacı Mirğasının oğlu Əyyanın arvadı idi. Hacının iki oğlu, səhv eləmirəmsə, türmədə ölüb. Mircabbar müharibə iştirakçısı olub, yaralı qayıdıb. Öldüyü il bəlkə də 53-dür. Gülsüm xalanın ərinin nə vaxt öldüyünü bilmirəm. Yadıma gələn vaxtlardan o da qaynıxatınlar Zinyət xala və Dünya xala kimi dul arvad idi. Qızları ərdəydilər, yeganə oğlu Qasımağa Ələtdə olurdu. Dədəsinin yurdunda ikigöz, qabağı aynabəndli ev tikmişdi, orda uşaqsız bacısı Mədinə ərindən boşanıb kəndə qayıtdığı vaxtlar qalırdı. Gülsüm xala isə həyətdə ayrıca kiçik evdə olurdu, qızı ilə münasibətləri anababalıqdan çox soyuq, hətta davalı qonşuluğa bənzəyirdi.1960-cı illərdə Qasımağanın ikinci oğlu Əflatun nənəsi ilə qalırdı. Gülsüm xalanı mal-heyvanı, çoxlu toyuq-cücəsi, qazı, hinduşkası var idi, ona “dəstək uşaq” vacib idi…

Gülsüm xala öləndən  və nəvəsi Böyükkişi ata-bab yurduna sahib olandan sonra, yəqin ki, orda çox dəyişmişdi. 60-cı illərdə Gülsüm xalanın zəngin sayıla biləcək bağı bar idi, üzümü, narı satılırdı. Mal-heyvana baxmaq və bağa qulluq əsasən daim kənddə yaşayan Əflatunun boynuna düşsə də, Qasımağa da mövsüm işləri vaxtı tez-tez kəndə gələrdi. Qasımağa şofer idi “Ural” markalı çox yekə yük maşını sürürdü. Rusiyada indi bu maşınlar ancaq hərbidə işlədilir. Qasımağanın maşını da tank kimi heybətli. Musalıya çatanda nəriltisi bizm kənddə eşidilirdi. Qasımağa tək gəlmirdi, Böyükkişini, Təhmirazı da maşına yığıb gətirirdi. Həyətə çatıb gətirdiyi mal-heyvan, toyuq-cücə yemini boşaldan kimi Qasımağa uşaqları qabağına qatıb aparırdı Kürün qırağına. Komanda motoru işə salıb həyətə su vurmalı, su çənlərini, hövuzu doldurmaılı idi. O motorlar sovet mühəndis fikrinin nailiyyəti idi: gərək onun donluğuna iyirmi-otuz vedrə su töküləydi. Ancaq bu hələ onun işə düşəcəyinə zəmanət vermirdi. Yüz metr aralıda Qasımağanın .misi oğlu Kamil müəllim də Lətifi, İlhamı, Ehtiramı yanına alıb motorla əlləşirdi. Doğma əmioğlu olsalar da, Qasımağa ilə Kamil müəllim arasında uca boyluluqdan başqa heç bir oxşarlıq yox idi. Qarabuğdayı əmioğlusundan fərqli olaraq Qasımağa  ağ-sarışın idi, iri gövdəsi, düz qaməti onu ağ amerikalılara oxşadırdı, elə bil ki, hardasa Texasda ya Corciyada amerikalı quldar azyaşlı qullarını günün qızmar çağı amansızcasına istismaer edir…Qasımağa ilə anası Gülsüm arasında da oxşarlıq yox idi, yekəliyi deyə bilmərəm, ağ-sarışınlığı yəqin ki, Hacı Mirağası tərəfdən gəlmə idi. Kamil müəllim isə, zənnimcə, anası tərəfə çəkmişdi..

Gec-tez motor işə salınır, həyət-baca sulanır, çənlər, hovuz doldurulurdu. Qasımağa anasının yanında çox yubanmırdı. Bir də görürdün Uralın səsindən kəndin dam-daşı titrəyir. “Qulaq tutuurdu” demək istəmirəm, çünki Qasımağa ağır eşidirdi. Sürücülük vəsiqəsini necə alır, vaxtaşırı necə komissiyadan keçirdi – demək çətindir. Güman etmək olar ki, bunu balıq, kürü verməklə həll eləyirmiş. Deyirdilər ki, Qasımağa həm də fəal brakonyerdir, dənizdə tor atır… Ancaq Qasımağanın qəza törətdiyini də eşitməmişdim. Bəlkə də başqa maşınlar uzaqdan Uralı gğrən kimi burcudub yan keçirlərmiş…

Nədənsə mən Gülsüm xalanın oğlu və nəvələri motor işlətdikləri müddətdə qazan asdığını təsəvvür edə bilmirəm. Yuxarıda dediyim kimi, həyət toyuqla, qazla, hinduşka ilə dolu idi, onların yemini Qasımağa gətirirdi. Ancaq mənə elə gəlir ki, Gülsüm xalanın ürəyi gəlməzdi ki, gözünün qabağında hinduşka nədir, hətta bir toyuğun da başı kəsilsin. Bu, Gülsüm xalanının hümanizmindən, heyvansevərliyindən deyildi. Gülsüm xala, deyilənlərə görə, çox xəsis arvad idi. Bəlkə öz qarnına yediyini də itki sayırdı. Şübhəsiz ki, Qasımağa yola düşəndə toyuqdan, cücədən, hinduşkadan uşaqlara tutdurub maşına atırdı, yəqin əlli-altmış yumurta da yığılırdı. Gülsüm xala, çətin də olsa, buna dözərdi. Ancaq gözünün qabağında bir hinduşkanı ya qazı kəssəydilər, yəqin ki, o dünyaya gedib qayıdardı.

Öz malının, sərvətinin keşikçisinə çevrilən adamlar az deyil…

Gülsüm xalanın bəzən çəpərində qıraqda durub evinin yanından ya böyründən keçəni baxşlarıyla qarşılayır, onun ərazisindən uzaqlaşana qədər dalınca baxırdı. Yəqin dünyada etibar elədiyi bir adam da yox idi.

“Kamılın uşaqları gecələr mənim çəpərimin taxtalarını söküb aparıb vururlar lötkələrinə”, — deyə Gülsüm xala şikayətlənirmiş.

İlhamın kiçik kolazı var idi. Onunla işə gedib-gəlirdi. Deyək ki, gecə getdi Gülsüm xalanın hasarından taxtaları qopardı —  kolazın harasına vuracaqdı?

Bir dəfə hansı böyrüsə ağrıyanda qızlarından biri onu dilə tutub həkimə aparıb. Həkimin kabinetində baş verəni sonra Gülsüm xala sonra özü danışırmış. “Doxdur didi ağrıyan böyrüü görkəz, mən də ağrımıyanı görkəzdim. Dəli dörəm ki, ağrıyanı görkəzəm, məni kəsib-doğrıyalar…”

Əflatun nənəsi ilə yola gedirdi, yəqin qabağına qoyulanı yeyirmiş. Əflatundan sonra Gülsüm xaanın yanında Allahyar qalırdı. Allahyar Gülsüm xala üçün nəvə deyildi, əsl günü idi. Davalaşırdılar. Gülsüm xala elə hesab edirdi ki, bir qaynanmış yumurta uşağa artıqlaması ilə çatar. Allahyar nənə haqqını qəddarlıqla tapdayaraq iki yumurta qaynadır, Gülsüm xalaya dərin ruhi iztirablar çəkdirirdi…

Ay Güsüm xala, ay arvad, niyə kəsib o cücələrdən yemirdin…

Öz dediyinə görə on üç yaşında ərə getmişdi. Onun öz yaşını dəqiq bildiyinə şübhə ilə yanaşmaq lazımdır. Onun vaxtında sənəd, kağız olmayıb. Nə bilirdi neçə yaşı var? Doqquz yaşı da ola bilərdi, on doqquz yaşı da…

Deyək ki, on üç yaşı olub. On üç yaşınacan ona öyrətməyiblər ki, mal, sərvət insanın xidmətində olmalıdır, əksinə yox. Öyrətməyiblər ki, qız, qadın özünə baxmalıdır, yəni əyninə-başına, dilinə fikir verməlidir, yoxsa nəinki ərinin, hətta uşaqlarının da, nəvələrinin də gözündən düşər…

Gülsüm xalanı yeniyetmə ya gənc, zərif dərili, qırmızı yanaqlı qız kimi təsəvvür etmək mümkün deyildi. Yaxşı ki, nə oğlu, nə də qızları ona oxşamışdılar…

Əflatun məndən iki sinif yuxarı oxuyub – Təhmirazla, Ağappa ilə. Onlar kimi olmasa da, yaxşı oxuyurdu. Bəlkə o da ali məktəbə gedib çıxa bilərdi. Ancaq atası onu balıqçılıq texnikumuna qoydu. Balıqçılığı qurtaranları əsgər aparmırdılar… Toyu kənddə olmuşdu. Deyirdilər ki, kənddə bəy hamamı ənənsini Əflatun pozub. Deyib ki, Kür evimin dalından da, qabağından da axır, dəliyəm durub Salyana gedəm? Və cummuşdu Kürün, şişirtmə ilə desək, Kürün büllür sularına. Sağdışla solduş da dalınca…

İndi fikirləşirəm ki, bəlkə nənəsinin xasiyyətindən Əflatunda da varmış? Bəlkə Salyan hamamından qənaət məqsədilə imtina edib?

Bir dəfə kənddə məzuniyyətdə olanda  Ehtiramın yanına gedərkən Əflatuna rast gəldim. Bəlkə onu iyirmi il idi görmürdüm. Məni gözdən keçirib dedi: “Xeyrulla, aya, nə günə qalmısan!”

Başına xeyir, ay Əflatun, mən haçan yaxşı gündə olmuşdum ki… Sən bir özünə baxaydın…

Əflatunun ölüm xəbərini eşidəndə çox məyus oldum. Kənd uşağı id… Mənə elə gəlir ki, ondan heç kim inciməmişdi…

Mən Moskvada oxuyanda bir dəfə institutun yataqxanasında dedilər ki, mənə zəng eləyiblər və nömrə də qoyublar ki, zəng vurum. Demə Allahyar imiş. Mənə ünvan deyib qonaq çağırdı. Mosfilm küçəsində başqa bir azərycanlı ilə Mosfilm küçəsində qalırdı. O vaxt Böyükkişi türmədə idi. Allahyar bir neçə il idi ki, yorulmadan və pulunu əsirgəmədən onun işini azaltmağa çalışırdı. Moskvaya gəlişi də buna görə idi.

Allahyar təkid elədi ki, mən də onlarla nahar eləyim. Küftə bişirmişdi. Bəlkə də küftə bişirməyi nənəsinin yanında yox, Bakıda tələbə olanda öyrənmişdi. Gülsüm xala evində belə pozğunluğa, yəni küftə bişirməyə yol verməzdi…

Təsəvvür elədim ki, Gülsüm xala Allahyarın mənə küftə yedizdirdiyini bilir. “Küftəni neynirdi Cahangirin oğlı, küftəsi əssiy iydi, qoyıydun qabağına şordan-çörəydən, yiyib gediydi…”

Allahyarın küftəsi çox ləzzətli idi… Az qalmışdım yazam ki, o vaxtdan elə ləzzətli küftə yeməmişəm. Fikirləşib gördüm ki, o vaxtdan, deyəsn, o vaxtdan mən heç küftə yeməmişəm…

14. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 20. «MİLSƏNER» ƏLİBALANIN QIZLARI VƏ OĞULLARI