Kişi toylarında arvadlar toyxanaya toyun lap axırında girirdilər. Bütün arvadlar yox, bəyin anası, yaxın qohumları. Onlar gəlib yığılırdılar toyxananın aşağı başında. Bəy tərifindən sonra xanəndə bir-bir çağırırdı: “Gəlsin xələt versin bəyin anası… bəyin xalası… bəyin bacısı…”Arvadlar da irəli gəlib əllərindəki iki-üç metrlik parçanı ya bəyin ya onun sağdış-solduşunun qoluna bağlayır, ya da “aşıqçılara” verirdilər. Ana və bacılar belə anlarda riqqətə gəlib ağlayırdılar. Bəlkə də ayrı səbəbdən Məsələn, Füzuli demişkən, “Axır günün əvvəl eləyib yad, Axıtdı sirişk, qıldı fəryad”. Düzdür, Füzuli bunu Məcnun barəsində deyib, ancaq evinə gəlin gələn qayınana haqqında da demək olar. Gələcək dumanlı idi. Bir Azərbaycan operettasında qız hələ ərə getməmişdən deyirdi: “Toy gününün səhəri qayınatamla qayınatamla qayınanama divan tutmaq mənə borc olsun…”

Salyandan gələn tumsatanlar kənd toylarının vacib atributu idi. Toy günü iki, üç, dörd tumsatan dallarında tum kisəsi Kürdən keçib kəndə gəlirdilər. Onlar müxtəlif kəndlərdəki toyların vaxtını, yəqin ki, “aşıqçılar”dan öyrənirdilər. O vaxtlar ancaq qovrulmuş ağ tum satılırdı. Təzə pul dəyişilən vaxtlar tumun stəkanıını on qəpiyə, sonralar 15, 20 qəpiyə satırdılar. Nədənsə beş-altı kisə günəbaxan tumu qabaqcadan alıb qovurtdurmaq və uşağa-böyüyə paylamaq heç kimin ağlına gəlmirdi. Yemək yeyiləndən və toyxana dolandan sonra hamı tum çırtlayırdı. Başqa ölkədən gəlmiş bir adam toyxananın ağzında durub tum çırtlayanlara baxsaydı, elə bilərdi ki, bura idmançılar yığışıblar, tüpürmək yarışı keçirilir…Tum çırtlamaqdan baş barmaqla şəhədət barmağının ucları yeyilib yara olurdu…

Tumsatanlar ucuz konfet, karamel də gətirirdilər. Çox vaxt bizim arvadarın “işkalad” dediyi iris satılırdı, İrisin “rahəthulqumu” da olurdu, dişlərin dibinə yapışanı da…

Toy sahibinin uşaq-muşağa şirniyyat payladığını görməmişəm. Bəlkə də olurmuş, mən bilmirəm… Başa pul səpirdilər… Bundan iyrənc şey təsəvvür etmək çətindir…

Mən Rasimin toyundakı davadan yazmışam. Ayrı ciddi dava yadıma gəlmir. Böyükkişinin (bəy) toyunda, almanlar demişkən, blits-kriq, yəni qısa savaş oldu. Bəy stoluna yaxın oturmuş Məhərrəm yəqin kefinin artıqlığından Böyükkişiyə “qulağını bəri elə” demiş, bəy başını ona tərəf uzadanda Səmədin oğlundan təhqirli söz eşitmişdi. Bəy stolun üstünə meyvə kəsmək üçün qoyulmuş bıçağı qapmışdı, sağdış ya solduş olan Məmmədhüseyn bıçağı onun əlindən almaq istəyəndə öz əli yaralanmışdı… Bu davanı tez yatırtdılar, Məhərrəmi də toyxanadan çıxarıb apardılar… Davadan ən çox zızır çəkən Məmmədhüseyn olmuşdu, gözlənilməz hadisənin dəhşətindən, aldığı yaradan o, bayılan kimi olmuş, öyüyüb bahalı kostyumunu bulamışdı…

İndi yenə də yuxarıda verdiyim suala qayıdıram: bizim toylara el şənliyi demək olardımı? Yenə də “yox” deyirəm. Mən toylarımızın pisliyindən ya yaxşılığından danışmıram, onlara qiymət vermirəm. Hər toy mübarək olsun! Mən ancaq demək istəyirəm ki, toylarımız heç cəhətdən el şənliyi sayıla bilməzdi.

Toy mərasiminin iki zəruri tərkib hissəsi var: yemək-içmək və çalıb-oynamaq. Toylarda, hələ nəinki şadlıq saraylarının, hətta çadırların da olmadığı vaxtlar, həm yemək-içmək, həm çalıb-oynamaq reqlamentləşdirilmiş, standartlaşdırılmış prosedur idi. Yəni toya gedib yeməklə, Salyanda qovurmaçı Əsədin dükanında yeməyin fərqi yox idi. Toyda da, dükanda da pulunu verib yeyirdin. Toydakı musiqi isə, istər bankəli Teymur Hüseynov gəlsin, istər əməkdar artist Teymur Mustafayev, konsert idi. Qonaq toya atdığı üçlüyün ya beşliyin bir hissəsi ilə bu konsertin pulunu ödəyirdi.

Mən lap bu yaxınlarda You Tube-da bir iranlının “folk music”, yəni xalq musiqisi kanalına rast gəldim. Hər biri bir neçə dədiqəlik videolar hədsiz maraqlı olduğundan iki saata qədər telefonu söndürə bilmədim…

Mən İranın çoxmillətli ölkə olduğunu bilirdim, ancaq İrandakı etnik zənginliyin nəinki planetar, hətta kosmik zəngiliyi barəsində təsəvvürüm yox idi. “İran xalq musiqisi” kanalında farsların, lorilərin, müxtəlif kürd tayfalarının (onlar çoxdur!), türkmənlərin, talışların, qaşqayların, İran ərəblərinin, İran beluclarının, və əlbəttə, azərbaycanlıların mahnı və rəqslərini görmək olar. Molla hökümətinin İranda bütün musiqi mədəniyyətini məhv etdiyini mənim kimi düşünənlər bu videolara baxanda yanıldıqlarını görəcəklər. Mollaların çənələri, qırmancları, dar ağacları, əlbəttə, gecə-gündüz işləyir, ancaq xalq da, daha doğrusu, xalqlar bütün basqılara, yoxsulluğa baxmayaraq çalıb-oxumağındadır. İrana gedənlərin hamısı ordakı yoxsulluqdan, qıtlıqdan danışır. Ancaq xalq mahnı və rəqslərini ifa edən arvadların və kişilərin geyimlərinə baxın: onların gözəl biçimi, əlvan rəngləri, zəngin naxışları adam valeh edir. Və adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim xalqların hər birinin  özünəməxsus ənənəvi geyimi var. Biz guya müstəqil dövlətik, farslardan da iki yüz ildir ki, aralanmışıq, ancaq indiyəcən bizim çalanlarımız, oxuyanlarımız farsları yamsılayır, ya da onlardan oğurluq götürdüklərini ifa edirlər. Mənim yerlim Aslan İlyasovun çaldığı populyar rəqsi Aslan qoşub? Əlbəttə, yox. Mən o melodiyanı uşaqlıqdan İran radiosuyla eşidirdim… İndi İranda farsların əhatəsində yaşayan, məsələn, qaşqaylara qulaq asıb görürsən ki, bu türk xalq öz sözünü, öz musiqisini, yəni etnik identikliyini mədəniyyət vasitələriylə qoruyub saxlaylıb.

Bizim milli paltarlarımız niyə iz-toz qoymadan yoxa çıxıb? İndi YAP üzvlərinin rəhbərıik etdiyi mədəniyyət evlərində öndərə, zəfərə, səfərə həsr olunmuş konsertlərdə ifa olunan musiqidə nəyin xalqa aid olduğunu müəyyən etmək mümkün deyil. Niyə molla İranında talışlar belə zəngin geyim, vokal, rəqs mədəniyyətini saxlayıblar, guya «multilultiralist» olan Azərbaycanda yox?

Deyək ki, bizim də nənələrin milli geyimləri, bəzəkləri olunb, aclıq, müharibə illərində dağılıb gedib. Bəs İranda müharibə olmayıb? İranın səhralıq hissəsində yaşayan xalqlar o zəngin rəngləri hardan və necə alırlar? O nəfiz parçaları nədən və necə toxuyurlar? O mahnıların musiqisini və sözünü kim qoşr? Rəqslərin quruluşunu kim verir?

Demək vacibdir ki, videolardakı bütün mərasimlərdə kişilərlə arvadlar bir yerdədirlər, yəni nəinki mollaları saya salmırlar, hətta onların gözlərinin içinə tüpürürlər…

Bəli, İrandakı rejim müstəbiddir, ancaq xoşbəxtlikdən mollalar totalitar rejim qura bilməyiblər. Totalitar siyasi rejim bilirsiniz nədir? O deməkdir ki, İlham Əliyev həmişə haqlıdır, onu haqsız sayanın dərisini boğazından çıxarırlar. Bəlkə bizdə də bir vaxt adamlar müxtəlif bitkilərdən cürbəcür rənglər alıblar, cürbəcür parçalar toxuyub üstünə zəngin naxışlar vurublar. Bunun üçün adamlara iqtisadiyyat azadlığı lazımdır. Yəni zirək adam boya sexi aça bilir, başqa birisi toxuculuq manifakturası yaradır, elə ailə üzvləriylə parça istehsal edir. Bu, Azərbaycanda mümkündürmü? Boya sexini açanın polis belini sındırmazmı? Özbaşına toxuculuq eləyənin dəzgahını öz başında sındırarlar. Əkin, biçin, tikiş, yamaq – hamısı inhisardır. Belə getsə, Novruzda yumurta boyamaq da Paşa holdinqin inhisarına çevrilər… Totalitar rejim şəraitində hamı eyni fikirli olmalı, hamı Heydər Əliyev küçəsi ilə getməli, Heydər Əliyevin heykəlinə sitayiş etməlidir. Totalitar rejim – mənəvi soyqırımdır.

Mənim yaşım çoxdur. Ancaq nəinki indi məndən yaşda iki, üç dəfə kiçik olanlar, mən özüm də xalqın necə oxuduğunu eşuitməmişəm. Biz nəğmə dərsində “Sürəyya”, “Qızqayıt” mahnılarını oxuyurduq. Bu mahnılar sovet hökumətinin əli ilə qondarılıb yaxalarına ulduz taxılmış “qəhrəmanlara” həsr olunmuşu. Nəğmə dərslərində oxuduğumuz daha bir mahnı:

Kür, Araz. Ararat,

Gözəldi bu həyat,

Qardaş olub Hayastan, Azərbaycan…

İranda lorilər, qaşqaylar, ərəblər, farslar, kürdlər bir vaxt babalarının, nənələrinin qoşduqları, indi də özlərinin yaratdıqları mahnıları oxuyurlar.

Hər xalqın içində yaradıcılıq potensialı var, istedadsız xalq yoxdur, ancaq mənəvi əsarətdə yaşayan xalqın potensialı qıfıllanıb qalır.

“Qarabağ şikəstəsi”ni, “Şirvan şikəstəsi”ni, “Pəncərədən daş gəlir” mahnısını, bayatıları yapçı mədəniyyət nazirliyi yaratmayıb, onları türkü, farsı yamsılayan manıslar da yaratmayıb, onları hələ mənəvi əsarətə düşməmiş xalq, yəni onun istedadlı oğulları və qızları yaradıblar.

Niyə bizim xalq özü öz şənliyində oxumur, ancaq “manıs”ları oxudur? Niyə yasda arvadların hamısının səsi açılır, hamısı ağı deyir, əzizlərinin toyunda nəinki bir ağız da oxumurlar, hətta oxumağı ayıb sayırlar?..

İranda gec-tez çalmalıların rejimi çökəcək, İran xalqı, daha doğrusu, İran xalqları azad yaşamağa hazırdırlar, onlar indidən azaddırlar- bu onların molla hökumətinə vaxtaşırı meydan oxumaqlarındn bilinir. Onlar içəridən azaddırlar, ona görə arvadlı-kişili oxuyurlar.

Bizim nəğməmiz içimizdə ölüb, səsimizi ancaq çəpər davasında bir-birimizə qışqıranda çıxarırıq. İçinə qorxu salınan xalqın böyüklərini məmur, polis minib çapır, balalarını isə maşınla basıb əzir…

25. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 28. TOYLAR. GÖZƏL MEHPARƏ VƏ ABASQULU