Süleyman Rüstəmin gülməli şeirlərindən biri “Dost kimi, qardaş kimi” adlanır. Gülməli olduğu qədər qəribədir.
Mən istəyirəm ki, doyunca güləndən sonra oxucu bu mətn üzərində dərindən düşünsün, belə eləyə bilsə, görəcək ki, Azərbaycan xalq şairi, Stalin mükafatı laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Süleyman Rüstəm Azərbaycan dilini elə də yaxşı bilmirmiş. Çünki şairin şeirlərinin əksəriyyətini oxuyandan sonra Azərbaycan dilinin müəllifin ana dili olmağına şübhə yaranır.
Meşədə quşlar artıq oxumur kef-damaqlı,
Günəş üstdə bulud var göz üstündə qaş kimi.
“kef-damaqlı oxumaq” ya oxumamaq – bu, azərbaycancadır?
Günəşi bulud örtər, günəşi buud gizlədər, ancaq nə günəş gözə bənzəyir, nə bulud qaşa…
Sonrası məzhəkədir. Payız gəlib!
“Payız gəlib… çəmənlər görünür qaşqabaqlı”
“Çəmənlər qaşqabaqlı görünür” – bu, şeir dilidir?
“Hərdən yağış çiləyir torpağa xaşxaş kimi.”
Burası gülməli olduğu qədər maraqlıdır da. Yadınızdadırsa, 1984-cü ildə yazdığı şeirdə Süleyman Rüstəm İranın molla rəhbərliyini “nəşəni xəlvətdə bol çəkənlər” adlandırırdı. Yuxarıdakı misradan güman etmək olar ki, Süleyman Rüstəm özü tiryəkçi olub. Yoxsa yağışı xaşxaşa niyə oxşadırdı? Mən xaşxaş görmüşəm, yağış da ki, burda Azərbaycandakından da boldur, hər cürü yağır, ancaq xaşxaşa oxşayanını görməmişəm…
Bir məsələ də var. Bu şeirə tiryəkin üstüörtülü təbliği və reklamı kimi də baxmaq olar. Yəni KQB o vaxt bu şeiri oxusaydı, Süleyman Rüsrəmi mələdə bilərdi…
Bəlkə Sosialist Əməyi Qəhrəmanlarına tiryək çəkmək ya atmaq qadağan deyilmiş?
Dalına (şeirin) baxaq.
“Cığırların al-əlvan, rəngbərəngdir örtüyü,
Havalara sovrulur yuvalardan quş tükü.”
Yenə dil məsələsinə qayıdırıq. Hansı azərbaycanl deyər “havalara sovrulur”? Bunu inturist, dili təzə öyrənən, ya özünü ruskoyazıçlığa qoyan bəkili deyə bilər. Ancaq azərbaycanlı yox. Azərbaycanlı “havaya sovrulur” deyər. Ancaq başa düşmək olmur ki, “cığırların örtüyü al-əlvan”dırsa, quşların tükü yuvalardan niyə sovrulur? Eyni zamanda bütün yuvalara tülkü girib?
“Görünür gözlərimə palıdların kötüyü
Bərkə-boşa dözümlü qaya kimi, daş kimi.”
Yuxarıda bu lotu demişdi ki, meşədə quşlar oxumur. İndi deyir ki, gözlərinə palıdların kötüyü görünür. Belə çıxır ki, meşə qırılıbmış? Belə çıxır ki, qalan kötüklərdir?
Quşlar hardan oxuyar… Meşə qırılıbsa, orda quş qalmaz ki… Yuvalar hardadır? Kötüklərdə?
Üçüncü bənddə deyir ki, Lerikdədir.
“Uca dağlar qoynunda – Lerikdəyəm mən yenə,
Payız öz nəfəsiylə qəm gətirib gülşənə.
Hərdən günəş doğanda, görünür aydın mənə-
Savalanın təpəsi çalpapaqlı baş kimi.”
“Hərdən günəş doğanda…”
S. Rüstəm Talış dağının başında saatlarla sirinsəyib durur ki, Savalan görünsün?
“Savalanın təpəsi..” – gülməli deyil? Mən bütün on min nəfərlik AYB ordusunu şahid çağırıram, Milli akademiklərə səslənirəm, naxçıvanlı akademiklərə üz tuturam: dağın təpəsi — bunu necə başa düşək?
“çalpapaqlı baş kimi…”
Haşiyə çıxıram. Burası 18+-dur!
1960-cı illərin əvvəllərində Salyanın bazar küçəsində dəllək dükanı vardı. Bir dəfə lələm məni o dükanda qoyub işinin dalınca getdi. Dükanda üç ya dörd dəllək işləyirdi. Biri bizim kəndçiŞ lələmin daimi dəlləyi Qulam, biri isə həppilim qoca Maşdəmid (yəqin Məşədi Həmid). Maşdəmiddən yadımda qalan onun keçə çəkmələri olub, hərçənd hava soyuq deyldi, yəqin qıçları ağrıyırmış. Qalan iki ya üç dəllək işlərini görə-görə Maşdəmidə sataşırdılar. Zarafatları, qısa desəm, tükürpədən idi. Bu dəllək tayfası çox ayıbçı olurmuş. Biri Maşdımidə anasını, biri qayınanasını təklif edir, arvadların məziyyətlərini tərifləyirdilər. Hərdən yaranan fasilə çox çəkmirdi. Dəllək Qulam ya ayrısı elə gözləri müştərinin başında ya üzündə çağırırdı: “Maşdəmiiid!” Maşdəmid də işindən ayrılmadan eyni tonda cabvab verirdi: “Təpəsiiii…”
Savalanın təpəsi…
Səhv etmirəmsə, dilimizdə «zirvə» sözü var…
“Sabah yəqin hər tərəf bürünəcəkdir qara”
Yəqin elə dağın təpəsində habva bürosu ilə əlaqə saxlayıb.
“Qoynu çəmənli dağlar, dözməkçün soyuqlara”
İnandınız ki, S. Rüstəm azırbaycancanı yaxşı bilmir? Hansımiz deyirik “soyuqlara”?
“Yarpaqların ucundan damcılar düşür yerə
Gözdən axan yaş kimi.”
Yuxarda yağışı xaşxaşa oxşatmışdı. İndi göz yaşına oxşadır. Yəqin tiryək atandan sonra kefinin çoxluğundan ağlayıb…
“Gün gah çıxır, gah batır, sıxır qəlbimi hicran,
Yürüyür dağlar üstə buludlar karvan-karvan.”
Gah çıxır, gah batır… çevir tatı, vur tatı… Yuxarıda buludları göz üstündə qaşa oxşatmışdı. İndi deyir buludlar karvandır… Qaşla karvan arasında hansısa oxşarlıq var?
Razıyam, razıyam, indi bundan da pis yazırlar, yüz dəfə, min dəfə pis yazırlar və bu, milli mənəviyyatı və söz mədəniyyətini məhv edə biləcək qədər ciddi fəlakətdir…
Poeziya…
Mən sizə bir bənzətmə göstərim.
“Люблю разъезды скворчащих трамваев,
И астраханскую икру асфальта…”
Bu beyt Mandelştamın 1931-ci ildə yazdığı şeirdəndir. İkinci misraya diqqət edin. Şair asfaltda “həştərxan kürüsü”nü görür. Xüsusən yağışdan sonra, küçə fənərlərinin işığında nəm asfalta baxın – kürünü görəcəksiniz…
Gözəldir…
Gözəllik axtarışında olun. Gözəllik – milli deyil. Günəş, ay, su, hava milli olmadığı kimi. Ona görə də özümüzküdür deyə hər şarlatana, hər qafiyəbaza pərəstiş etməyək…
29. 10. 2025, Samara
xeyrulla xayal 