S.M. Kirov adına Qırmızı Əmək Bayrağı ordenli Azərbaycan dövlət uiversitetinin filologiya fakültəsinin qiyabi şöbəsində təhsil müddəti altı il idi. Səssiyaların sayı yəqin on iki olardı – qışda on gün, yayda 30 gün. Sessiyaların təxminən yarısını “Azərbaycan” mehmanxanasında qalmışam.

Ümumiyyələ, kənd yerlərindən qiyabiçilər Bakıya gələndə harda qalırdılar? Demək olar ki, harda gəldi. Paytaxtda yaxın qohumları olanlar az deyildi. Mənim Bakıda heç kimim yox idi, olsaydı da sığınacaq istəməzdim. (Bir yaxın qohumumun evində haçansa plov yemişəm, indiyəcən başıma qaxır… Qorxumdan Azərbaycana həsrət qalmışam…) Üstəlik şəhəri tanımırdım. Paytaxta ilk dəfə 1968-ci iln payızında Əli Bayramlı pedaqoji məktəbində oxuyarkən gəlmişdim. Bir qrup tələbəni sonralar, səhv etmirəmsə, xalça muzeyinə çevrilmiş Lenin muzeyiinə gətirmişdilər. Bakı muzeyi Moskvadakı mərkəzi muzeyin dəqiq surəti idi. Moskvadakı bütün eksponatların surəti yaradılmışdı. Muzey əməkdaşı Leninin şüşə dolabdan asılmış paltosunu bizə göstərib fəxrlə deyirdi ki, Kaplanın gülləsindən yaralanan  vaxt dünya proletariatının rəhbərinin əynində olan və güllədən deşilən  paltonun parçası xüsusi texnologiyalarla yaradılıb və sovet mütəxəssisləri parçanı hətta “köhnəldiblər” də. Bu parçadan daha 14 palto tikilib müttəfiq respublikaların paytaxtlarında olan muzeylərə verilmişdi…

Muzeydən aldığım təəssür barədə heç bir xatirəm yoxdur. Avtobusumuzun dayandığı yer hamsı bağınsa qırağı idi. Ağacların iyi indiyəcən yadımdadır. İylərə qarşı həssasam, iylər yaddaşımda həmişəlik qalır, bunun yaxşı və pis tərəfləri var…

1969-cu ildə Bakıda “Əlibayramlı günləri”ndə iştirak etdim. “Azərbaycan” mehmanxanasında lazaretə oxşayan yekə bir otağa on-on beş oğlan təpilmişdi… Yox, ayrı adamlar da var idi. İndi xatırlayıam ki, bir neçə əsl “mehman” var idi, orta yaşlı bu adamlar Ermənistandan gəlmişdilər, bəlkə də şikayətə, müəllim idilər, dyeyirdilər, ki, Ermənistanda Azərbaycan məktəblərinin vəziyyəti ağırdır…Hə, bu, yadımda qalıb, adamların üzünü xatırlamıram, təsadüfən eşitdiyim söhbət isə, yqin ki, “qoxulu” olduğuna görə yaddaşımdan getməyib…

1971-ci ilin payızında Əli Bayramlı pedaqoji məktəbinin xalq çalğı ansamblının tərkibində Bakıda “Qızıl payız” festivalında iştirak eləmişəm. Tədbir Yaşıl teatrda keçirilirdi. Səhərə günorta gəlib axşam qayıtdıq…

Birinci qəbul imtahanına məni tibb institutunun tələbəsi olam mərhum dayıoğlum Hacı aparıb. Hacı olmasaydı hökmə azar, imtahana gedib çıxmazdım.

Başlanğıc sessiyasını dayıoğlumun yanında qalmışam. Hacı başqa bir tələbə erməni ailəsinin həyətində otaq kirayələyirdi…

“Azərbaycan” mehmanxanasında yəqin ki, ikinci kursdan qalmışam.

Bu mehmanxana, səhv etmirəmsə, İnşaatçılar prospektində yerləşirdi. Bir tərəfi mərkəzi avtovağzal, bir tərəfi “Spartak” stadionu idi. Sonralar, mən Moskvada oxuyanda, yəni 80-ci illərin əvvəllərində, eşitdim ki, mehmanxanın adını dəyişib eləyiblər “Naxçıvan”. Mənim rəhbərim, əfsanəvi Xalıq Koroğlu gülümsəyərək deyirdi: “Tezliklə bütün Azərbaycanın adını qoyacaqlar Naxçıvan…”

İlk dəfə “Azərbaycan” mehmanxanasında necə yer aldığım yadımda deyil. O vaxt Bakı mehmanxanarında heç vaxt yer olmurdu. Yer əslində var idi. Ancaq mehmananın qapısından girən hər kəs arşın hərflərlə yaılmış xəbərdarlıqla rastlaşırdı: “Мест нет!» Bu, xüsusən nabələd adama ikinci dünya müharibəsinin əsgərinə “Warte, es ist eine Sprengfalle!” xəbərdarlığı kimi təsir edir, öz ürəyinin döyüntüsünü eşidirdi. Yer, əlbəttə var idi. Bunun üçün pasportun arasına ya göy beşlik, ya da qırmızı onluq qoyub milliyyəti bilinmyən, saçını, üzünü rəngləyib özünü rusa oxşatmış və rusca danışan admintrator arvada uzatmaq lazım idi. Ancaq bu işdə səriştə lazımdı, ürək lazımdır. Məndə ürək yoxdur, mehmanxanalar gəzdiyim altı il ərzində rüşvət vermək səriştəsi də qazanmadım. Pulu həmişə başqaları verirdilər…

O vaxt, yəni mənim qiyabi oxuduğum 1974-81-ci illərdə mehmanxanalarda, mağazaların əksəriyyətində, apteklərdə, dövlət idarələrində rusca danışırdılar. Lap Akaki Akakeyüviç səviyyəsində olan xırda klerk də rusca bilməyən ya da zəif bilən adamla rusca danışaraq onu sarsıdır, iradəsini əzir, aşağlayır, əgər təbiətində sadistlik varsa, yıxıb sürüyürdü…Mehmanxanada saçını saraltmış arvad “mest net”i elə tonla deyirdi ki, elə bil səni siçan kimi şişə taxıb divara dirəyirdi…

Bir az geriyə qayıdım. 1972-si ilin payızında mən təyinatımı dəyişmək üçün Bakıya gəldim və Maarif nazirliyində qəbula yazıldım. Üç gümdən sonra nazirin birinci müavini Rəfiqə Hüseynova məni qəbul elədi. Saçı rəngli bu arvad Putinin kovirstolu kimi uzun stolun başında oturmuşdu. Mənə nisbətən yaxın oturmuş referentinə rusca buyurdu ki,  mənim nə istədiyimi soruşsun…

(“Nəçərnik , başına dönüm, bilmirm mənim eşşəyimi Heydərxan körpüsünə daş daşmağa aparıblar, yoxsa karvansaraçı məni aldadır…”)

Mən öz dilimizdə nə istədiyimi referentə danşdım. Referent Rəfiqə arvada tərcümə elədi. Sonra arvad yenə referentə rusca nəsə dedi. Referent dedi get Salyanda gözlə, cavab ora gələcək…

Sonra Rəfiqə Hüseynovanı Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurasının sədri qoydular…

Çox təəssüf ki, Puşkinin, Tolstoyun dili xüsusən Heydər Əliyevin vaxtında millətin olan-qalan ləyaqətini tapdalamaq üçün istifadə edilirdi…

“Azərbaycan” mehmanxanasında rüşvət alıb yeri üç-dörd günə verirdilər.  Bəzən müddətin başa çatmamış deyirdilər ki, şələ-şüləni yığışdır, Moskvadan rəsmi qonaqlar gəliblər. Təzədn pasportun arasına göy beşlik ya qırmızı onluq qoyulurdu…

(ardı var)

21. 09. 2023, Samara