Kurort söhbətinə qayıdaq. Şair SSRİ-nin müxtəlif yerlərindəki kurortlarda və sanatoriyalarda dincəlsə də, Azərbaycanda da olur. 1984-cü ildə, yəni Pitsundadan sonra, Məmməd Araz Mərdəkanda dincəlib. Ancaq Mərdəkan Pitsundanın yerini verə bilməz. Heydər Əliyev də Moskvada – yəqin Məmməd Arazın kefini lazımi səviyyədə təmin edə bilməyblər. Bəlkə buna görə Məmməd Araz ölüm arzulaylb. Hətta şeirlə vəsiyyət yazıb: “Dostlar qazsın məzarımı”.

Göz yaşları tökə-tıkə oxuyaq.

“Gözlərimə payın yetsə

 Gözün aydın, torpaq anam”.

Mən birinci misra üzərində o qədər baş sındırdım ki, gözümün yaşı da qurudu. Nəhayət, başa düşdüm ki, şair “pay” deyəndə torpağı nəzərdə tutur. Yəni vətənin torpağı qəbirdə gözlərinə dolacaq.

Pardon! Məgər insan öləndə gözlərini qapamırlar? Qapalı gözlərə torpaq necə tökülər? Əgər diri-diri basdırsalar, bu, ayrıı məsələ…

“Son sözümü, son andımı

Gumuldana-gumuldana,

 Dostlar qazsın məzarımı.”.

“Gumuldana-gumuldana” – bu necə olur? Bu, xüsusi qəbir qazmaq üsuludur? Bilən var?

İkinci bənd bir az dolaşıqıdır. Ələsgərin, Kərəmin adı çəkilir, sonra deyir “Araz üstdə sivri duran qayada” qəbrini qazsınlar.

Qayada qəbir? Qayanı Fərhad kimi yonmalıydılar?

Üçüncü və dördüncü  bəndi başa düşmədim, keçdim beşinciyə.

“ Günahlarım çoxsa, yığın,

 Büküb qoyun başaltına.”

 Mənə elə gəlir ki, Məmməd Arazın ən böyük günahı kürəkəni, əbədi deputat soğanbaş Aqil Abbasdır. Onu qəbirdə Məməd Arazın başının altına qoymaq Azərbaycan xalqına əvəzsiz xidmət olardı…

Bunu deyən kimi, şairibn başındakı qurdlar yenə qalxır:

“Bəlkə elə başım halal

Baş altdakı daş altına?!”

Məni istəyən bunu izah edə bilənə xələt versin!

“Öz qəbrimə gülə-gülə

Özüın yenmək istəyirəm…”

Təsəvvür edirsinizmi, basdırılmağa gətirilən ölü birdən gülməyə başlasaydı nə mərəkə qopardı? İndiyəcən belə şey olub? Hansı xalq şairi qəbrinə gülə-gülə yenib?

Məmməd Araz bu epoxal şeiri yazandan iyirmi il sonra ölüb. Və şübhəniz olmasın ki, elə o şeiri yazmamışdan çox-çox qabaq planı Fəxri xiyabanda basdırılmaq olub. Qaya-maya söhbəti özünü naza qoymaq, məzənnə qaldırmaqdır. Məramı düz olan adam yazıb qoyardı ki, məni öz kəndimdə basdırın…

Bu adamların əli qələm tutandan bir kəlmə səmimi söz deməyiblər. Lotuluqla yaşayıb, ölümə də naz-qozla gediblər….

“Özünə bax deyirsən” şeirinə baxaq.

“Özümə necə baxım, söylə, atam balası?”

“Atam balası” kimdir? Ruh? Çexovdakı “qara rahib”?

Ramiz Rövşən bunun ağzındam “atam balası”nı götürüb hər iki şeirindən birinə təpişdirir…

“Özünü qəlpə-qəlpə yapmalıdı öz əlin”

Mən özümü gücə salıb güman edə bilərəm ki, şair insanı avtomobilə ya traktora oxşadır. İnsan da mühərrik kimi tədricən tökülür, gərək özü-özünü yığa.

Biz kasıblar doğrudan da öz-özümüzü yığırıq, çünki mexaniklərə, yəni “doxdurlara” verməyə, kurortlara getməyə pulumuz yoxdur. İlin yarısını pitsundalarda keçirən Məmməd Araz deyir ki. guya “öz-özünü” yığır…

Anxaq “qəlpə-qəlpə” yerindədirmi? Qəlpə insanı  dağıdan şey deyilmi?

“Balta əlin kəsmədi,

 Kəsməlidi söz əlin”.

???

Bəlkə əlini? Təsirlik hal, hə?

Belə başa düşək: balta əlini kəsmədisə, söz kəsməlidir.

Niyə? Hansız söz? Odunçunun əlini? Meşəqıranın?

«Ömür elə çevrədi: irəli yox, geri yox.

Yerə təkan verənin:

Heç özünün yeri yox!»

Ömür çevrədir ya xətdir? Ömrün gerisi də var, irəlisi də var – doğulursan, ölürsən…

Yerə təkan verən kimidir? Allah? Yeir yoxdur? Bəs ərş-mərş?

Göz gərəksiz oldu — tök,

Əl gərəksiz oldu — sat –

Fəlsəfə fəvvarə vurur. Ancaq… Deyək ki, gərəksiz gözü vurub tökdük. Bəs gərəksiz əli satmaq necə olur? Gərəksiz əli kim alar?

“Bir qarışqa gücündə

bir dəyirman gücü var.”

“Gücdə güc var”? Bəlkə belə olmalıydı: “Qarışqada dəyirman gücü var”.

 “Dəyirman gücü” nə qədərdir? Bəlkə qarışqanın mühərrikini şair at gücüylə verməliydi?..

Sonrakı iki misra:

“Başı olan baş əyməz!

Kotançı var, cütçü var!”

Başa düşdünüz?

Deyir “özümə necə baxım”. A kişi (sağlığına deyirəm) yazdığına bir baxaydın.

“Dövrəmdə vaxt olur ki, neçə dövran rəqs edir,

Tərifi — küləkçidir, Tənqidi — ələkçidir.”

Rəqs edən dövranların hansının tənqidi ələkçidir?

Burulğandı — qudurğan,

 Qudurğandı — burulğan…

Keçəl Həsən, Həsən Keçəl…

Yox, bu şeiri Məmməd Araz milləti dolamaq  üçün yazıb Keçək ayrısına. Yaxşısını tapaq.

“Tanrım, məni məndən qoru” – bu şeir yaxşı olmalıdır. Baxaq:

Tanrım, məni məndən qoru bu yaşda:

Hər döngəyə döndərməyim döngəmi,

Yox, yaxşı şeir deyilmiş, Allah şeytana lənət eləsin, hamısı onun fitnələridir, girirmiş şairin beyninə, belə sarsaq şeyləri yazıdıdrmış: “döngəyə, döngəmi…”

“Boyaqçıdan borc almayım rəngimi,

 Zumaçıya pay verməyim cəngimi…”

Deyəki ki, tanrı Məmməd Arazı qorumadı. Zurnaçıya necə pay verəcıəkdi? Zurnaçıya harda kim pay verir. Ələkçiyə qıl verənlər var, ancaq zurnaçıya pay vermək…

Ağıla hay ulduz axdı, ay axdı,

Ağılsız baş gödənçiyə ayaqdı.

Mən bütün Məmməd Araz sevənlərə,bütün Naxçıvan xalqına və millətinə səslənirəm: içinizdə bu beyti başa düşən var? Qubada, Dilgahda yazıb.Kefi yuxarı imiş…

Məmməd Araz Puşkinin ölümünün yüz illiyinə şeir həsr edib. Baxaq.

“Hər xəyanət uçrumundan bir tale alsaq,

Min gccəmiz, Min küçəmiz çıraqban olar.

Məncə, şair qüruruna daş atan alçaq

Anasına-bacısına kəm baxan olar.”

“Xəyanət uçrumu” nədir ki, ondan alınan tale “min gecəni, min küçəni”işıqlandırır?

Şair qüruruna daş atan alçaq kimdir? Dantes? Onun ana-bacısı yox idi, onu Gekkeren oğulluğa götürmüşdü…

İndi qatil min donludu, bir donlu deyil.

 İndi «ağıl daşqınından» qatil artmada”

“Qatil artmada” – yəni qatillər çoxalır? Ağıl daşqınından?

İndi qatil atlı deyil, faytonlu deyil»

 İndi qatil ulduzlara kəmənd atmada!”

Şeir 1987-ci ildə yazılıb. Qatil o vaxt ulduzlara necə kəmənd atırmış?

“Şair səsi el səsinə Allahdan yaxın”

Bu misranı yəqin ki, naxçıvanlılar oxumayıblar. Oxusaydılar, şairdən üz döndərərdilər, Məməd Araz Allahı aşağılayıb, lənət o buynuzlu, quyruqlu şoğəribə…

“Nəsiminin qürubunu görsəydin, yəqin

Sən birinci namizəddin ikinci yerə...”

Çox dolaşıqdır. Nəsimi çempion, Puşkin ikinci? – Belə?

“Yenə şair güllələyir görünməz əllər…”

Hansı şairləri? Kurortlarda can bəsləyənləri?

28.05. 2024, Samara

ardı var