Архив | Июль 2024

ROBERT BERNS. FACİƏVİ FRAQMENT

Robert Burns

Çoxdankı, düzəlməyən tövbəsiz günahkaram,

Bərabəri olmayan rəziləmsə də hərçənd,

Bədbəxt insan görəndə mən ürəkdən yanıram,

Ah çəkirəm səmimi, xeyri olmasa da, mən,

Zavallı və köməksiz uşaqlar görən zaman,

Hiddət məni ağladır, görəndə ki, zülmkar,

Yeganə cinayəti əyilməzliyi olan,

Namuslu bir insanın mıəhvini alqışlayar,

Acizlər və yazıqlar, sizə də canım yanar,

Günah sayanlar da çox, sizə yanmağı hərçənd,

Kasıb, nifrətə hədəf, atılmış avaralar,

Föhşlə və günahla həyatı məhvə gedən.

Xeyirxah, həm qədirsiz doslar olmasaydı, ah,

Mən də düçar olardım bədbəxtliyə sizin tək,
Ən çox nifrət edilən, ən rəzil aranızda!

Tanrı! Rəhminlə gəldi mənə xilas, həm kömək,

Talant verdin, seçildim yoldaşların çoxundan,

Sui-istifadə də ondan elədim hərçənd.

Sən necə ki, dünyaya məni gətirən zaman,
Səxavətli olmusan mənə özgələrindən.

1777

ingiliscədən tərcümə

  1. 07. 2024, Samara

QEYD: Berns bu şeiri onun gənclikdə yazmaq istədiyi, ancaq başlayıb tamamlamadığı faciədən fraqmentdir. Şeirin orijinalı qafiyəsizdir.

++++++++++++++++

ROBERT BURNS

A Penitential thought, in the hour of Remorse
-Intended for a tragedy

 

All villain as I am — a damned wretch,
A hardened, stubborn, unrepenting sinner —
Still my heart melts at human wretchedness,
And with sincere, tho’ unavailing, sighs
I view the helpless children of distress.
With tears indignant I behold the oppressor
Rejoicing in the honest man’s destruction,
Whose unsubmitting heart was all his crime.
Ev’n you, ye hapless crew! I pity you;
Ye, whom the seeming good think sin to pity:
Ye poor, despised, abandoned vagabonds,
Whom Vice, as usual, has turn’d o’er to ruin.

O but for kind, tho’ ill-requited friends,

I had been driven forth like you forlorn,

The most detested, worthless wretch among you!

O injur’d God!  Thy goodness has endow’d me

With talents passing most of my compeers,

Which I in just proportion have abus’d,

As far surpassing other common villains,

As Thou in natural parts hadst given me more.

 

«In my early years nothing less would serve me than courting the tragic Muse. I was, I think, about eighteen or nineteen when I sketched the outlines of a Tragedy forsooth; but the bursting of a cloud of family Misfortunes, which had for some time threatened us, prevented my farther progress.-In those days I never wrote down anything; so, except a speech or two, the whole has escaped my memory.-The following, which I most distinctly remember, was an exclamation from a great character -great in occasional instancefs] of generosity, and daring at times in villainies. He is supposed to meet with a child of misery, and exclaims to himself-«

Robert Burns

 

MƏMMƏD ARAZIN GÜLMƏLİ ŞEİRLƏRİ. NAR KOLUNA BƏNZƏYƏN AZƏRİ QIZI…

Məmməd Araz şeirlərinin çoxunun altında yazılma tarixləri və yerləri göstərilib. Məlum olur ki, mərhum şair ilin yarısını Azərbaycanın və SSRİ-nin ən yaxşı kurortlarında və sanatoriyalarında keçirirmiş. Dönə-dönə Pitsundada, Brejnevin iqaməthgahının yerləşdiyi məşhur Abxaziya kurortunda dincəlib və yəqin ki, Heydət Əliyevin “əziz Leonid İliç” dediyi, hər görüşəndə, Dədə Qorqud demişkən, üç öpüb bir dişlədiyi Baş katiblə qonşuluqda yaşayıb. Məmməd Araz parisləri də çox gəzib, indi gəzməsin… Üstəlik bir şeirində deyir ki, ona bir yaxşı mükafat vermətyiblər. Rəhmətliyin oğlu, daha nə verəcəkdilər?

“Azəri qızı” şeiri 1968-ci ildə Yalta ilə Bakı arasında yazılıb. Məndə Məmməd Arazın Yaltada rus ya xoxol qızları ilə eşqbazlıq eləyib kurort romanı yaşadığına əsaslı şübhələr var. O bəlkə bu kurort macərasının doğurduğu günah hissindən təmizlənmək üçün “azəri qızı”na şeir yazır. Və şeiri başlayan kimi kələfin ucunu itirir.

“Mənim qara şanım, mənim ağ duzum”.

Qara şanı – başa düşdük. Bəs niyə ağ duz? Duzun qarası olur? Bozunu görmüşəm, qarasını yox.

Sonra:

 “Mənim nar ağacım — azəri qızı.”

Yadınızdadırsa, Xan Şuşinski bir erotik mahnı oxuyurdu:

“Qoynunda var bir cüt bar,

Biri heyva, biri nar…”

Bizim erotikamız da cəfəng erotikadır: eyni olmalı iki şey (türkün məsəli) niyə müxtəlif meyvələrə oxşadılır? Qızın patalogiyası var?

Bu, ayrı məsələdir. Məmməd Araz bütöv qızı bütöv nar ağacına bənzədir. Məmməd Araz kəndlidir, narı gözüylə görüb, bilir ki, nar ağacdan çox koldur. Və qız kola bənzyirsə, deməli, yumşaq desək, eybəcərdir.

Belə deyil?

 “Qaldı uzaqlarda Naxçıvan, Bakı; 

Sən indi uyuyur, indi yatırsan.”

Yatmaq elə uyunaq deyil? Niyə iki dəfə?

“Sən mənə o qədim nağıllardakı”
“O qədim” – hansı qədim? O – artıqdır, misranı dildurmaq üçün soxuşdurulub.

 “Uzaq işıqları xatırladırsan.”

“Uzaq işıqlar” hansı nağıllardadır?

“Sanıram səyyaham, yorğunam, acam”

Əlbəttə, səyyahsan, ilin yarısını gəzirsən. Ac niyə olursan? Yaltada xirtdəyəcən yedirirdilər… 

“Sən necə yaxınsan, necə uzaqsan.”

Dağıstanlı demişkən, opredelis: yaxındır ya uzaq?

“Nə qədər dərədə, düzdə yol azsam”

Səməd Vurğun kimi girdi dərəyə. Dağdan düşməmiş dərəyə girirlər…

“Bilirəm, itməyə qoymayacaqsan…”

Yol azmaq – itməkdir?

“Məcnun səhralara düşər yollarım,”

“Məcnun” burda sifət yerindədir. Ancaq “Məcnun səhra”nın nə olduğunu bilən var?

“Dönər ilğımlara Leyli bulaqlar.”

Leyli də sifətdir. Ancaq “Leyli bulaq” nə olan şeydir?

Birdən anası yadına düşür. Deyirlır ki, kurortda ana hər adamın yadına düşmür. Bilmirəm, olmamışam.

“Dünya durulaşır ana səsindən, 

Eh, neçə illərdir onsuzam, gülüm.”

Belə çıxır ki, dünya adətən qatı olur…

Sonrakı beytə baxın, diqqətli olsanız, şairin Azəbaycan ədəbi dilini yaxşı bildiyinə şübhəniz olacaq.

“Planet gözlərin cazibəsində

 Yaşayan bir parça ulduzam, gülüm.”

Bir parça ulduz olar? Bunu Məmməd Araz Molla Nəsrəddin lətifəsindən öyrənib? Molla deyirdi ki, təzə ay çıxanda, köhnəni doğrayıb ulduz qayırırlar. Əgər ayı doğrayırlarsa, onda parça ulduz olar…

 “Qaya duruşumu küsü fırtınan 

Bəzən çilikləyib quma döndərər.”

Məmməd Arazın duruşu qaya duruşudur! Necə təvazölü insan olub! Azəri qızının küsüsü fırtınadır və bu fırtına qayanı, yəni Məmməd Arazın duruşunu “muma döndərər”.

Sona nə gələcək? Əlbəttə, “muma döndərər”!

 “Vəfan sərtliyimi salar atından, 

Eşqin qəzəbimi muma döndərər.”

Sonuncu bəndin izahına psixiatrların, linqvistlərin, tarixçilərin birgə konsiliumu lazımdır.

“Gör Azəri qızı düşündüm nəyi”

Aha! Nəyi düşünüb?

 “Sən kişi ömrünün dəyirman pəri”

  Yadınızdadırsa, bu azəri qızı şeirin əvvəlində qara şanı, ağ duz və nar kolu idi.

Son beytdə Məmməd Araz Azərbaycan dilinin qrammatikasını yaradanların anasını söyüb.

“Koroğlu Misrinin Nigar dəstəyi”

Azəri qızı indi dəstək oldu. Nəyin dəstəyi? Misrinin? Bəlkə misri qılıncın?

 “Nəbi Aynalının Həcər səngəri…”

Məmməd Araz demək istəyib “Nəbinin aynalı tüvəngi”. Misraya sığışdıra bilməyib, basməmmədi eləyib. Burda “Aynalı” Nəbinin soyadı kimi səslənir…

Azərbaycan dilinin qrammatikasını yaradanlar son misranı oxusaydılar, dünyaya gəldiklərinə peşman olardılar…

Mirzə ƏLİL

26. 07. 2024, Samara

ROBERT BERNS. MƏNİM HARRİM CƏSUR BİR OĞLAN İDİ

Mənim Harrim cəsur bir oğlan idi,

Seçilən vüqarlı görkəmi vardı.

Ancaq uzaqlara qovublar indi,
Yəqin ki, görmərəm mən onu bir də.

 +

Ah, dönüb gələydi kaş!

Ah, dönüb gələydi kaş!

Bütün Nokhaspini verərdim hətta,

Mənim Dağlı Harrim dönüb qayıda.

 +

Hamı yatağına girən zamanda,
Düzəni qüssəli dolaşıram mən.

Bəzən otururam, ağlayıram da,

Bir arzum var: görəm onu yenidən.

 +

Kaş bu yaramazlar  cəzalanalar,

Tutulub asıla bir gün hər biri,

Mənə deyələr ki, yaxşı xəbər var:

Sənin Dağlı Harrim qayıdır geri.


1789

ingiliscədən tərcümə

24. 07. 2024, Samara

++++++++++++++

Robert BURNS

Highland Harry 

My Harry was a gallant gay,

  Fu’ stately strade he on the plain!

But now he’s banish’d far away,

  I’ll never see him back again.

 

  O for him back again!

    O for him back again!

  I wad gie a’ Knockhaspie’s land,

    For Highland Harry back again.

 

When a’ the lave gae to their bed,

  I wander dowie up the glen;

I sit me down and greet my fill,

  And aye I wish him back again.

 

O were some villains hangit high,

  And ilka body had their ain,

Then I might see the joyfu’ sight,

  My Highland Harry back again!

 

MƏMMƏD ARAZIN GÜLMƏLİ ŞEİRLƏRİ. «DÜNYA SƏNİN, MƏNİM… DÜNYA DƏVƏDİ… QƏH-QƏH ÇƏKİR…»

Məmməd Araz

DÜNYA SƏNİN, DÜNYA MƏNİM…

“Bir taleyin oyununda cütlənmiş zərik”

Bu misraya diqqətlə baxaq. “Cütlənmiş zər” – yəni iki zər. Biri Məmməd Arazdır, bəs biri kimdir? Şeirdə kimə müraciət edilir?
“Yüz il qoşa atılsaq da qoşa düşmərik.”

Niyə? Həmişə yığanlar? Du-bir? Sələr?

Və qəfil çıxdığı kimi, nərd metaforu qəfil də yox olur.
“Bir zərrənin işığına milyonlar şərik,
Dünya sənin,
Dünya mənim,
Dünya heç kimin…”

Bu bəndin birinci hissəsi ilə ikinci hissəsi arasında hansısa məntiqi ya metaforik bağlılıq varmı? Ancaq Məmməd Araz peşəkardır, oxucusuna da yaxşı bələddir, səsini burnunun dərinliklərindən çıxara-çıxara “dünya mənim, dünya sənin, heç kimin” dedinsə, bu oxucunu qaraçı falabaxanları kimi tilsimlədin, sonra nə söyləsən, elə biləcək ağzından mirvari tökülür. (Belə oxucunu yıxasan yerə, ağzına-ağzına vurasan, bəlkə tilsimdən çıxa, başının cəfəngiyatla qatıldığını qana…)
“Çevrəsindən çıxsa əgər sevda fırfıran”

Kimin fıfırası? Sevda fırfırası nədir? Sevda fırfırasının çevrəsi harda olur?
“Bir ümidin ətəyindən tutub da fırlan”.

Tutub da fırlan…Sevda fırfırası çevrəsindən çıxan adam indi özü fırlanmalıdır? Dolamısan?

Sonra yenə qaraçı ovsunu:
Eşidərsən: pıçıldayır yıxılan, duran,
Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin…
Sonra:
“Bu get-gəllər bazarına dəvədi dünya”.

Mən bütün Azərbaycan xalqına müraciət edirəm: içində bunu başa düşən var? Çıxsın qabağa, başa düşməyənləri də başa salsın.

Dünyaya dəvə demək olarmı? Dünyaya “bazar dəvəsi” demək olarmı? Dünya bazar dəvəsidirsə, bazar hardadır, dəvə hardadır?

İndi maraqlı məqam: şair “dəvədi” sözünə hansı qafiyəni seçəcək? “Nəvədi”? Yox, tapmadınız!
“Bu ömür-gün naxışına həvədi dünya”

Həvədi!”

“Həvə”nin nə olduğunu bilən var?

Daha bir qafiyə: “əbədi”.
“Əbədiyə qəh-qəh çəkər əbədi dünya”

Bir misra əvvəl demişdi ki, “dünya dəvədi”. İndi deyir “dünya qəh-qəh” çəkir.Yəni dəvə qəh-qəh çəkir?

Mən bu yaxınlarda İnternetdə  iri bir heyvanın “qəh-qəh” çəkdiyini gördüm, ancaq yadımda deyil, “qəh-qəh” çəkən dəvə idi ya at…

Sonra yenə qaraçı ovsunu:
Dünya sənin,
Dünya mənim,
Dünya heç kimin…

Get-gedə şairin başı dumanlanır, adam-insan saymır, sözləri naşı oyunçu zər atan kimi atır, “yığanlar” düşür, haray salır ki, yox, mən “şeşqoşa” atmışam, Ətağa cəddi…
“Gülünclərə gülünc gələn bu ada güldüm”

Bu ada? Hansı ada?
“Yüyəninə hər əl yetən bu ata güldüm”

At kimin atıdır? Şair ona güləndə o da qəh-qəh çəkib gülürdümü?
“Mən özümlə oynadığım şahmata güldüm…”

Bəs bu, şeirin əvvəlində nərd oynamırdı? İndi niyə nərd şahmata döndü? Bəlkə Kasparovun təsiri altına düşüb?

Vallah, atı, dəvəni bilmirəm, bu şeirə bişmiş toyuğun da gülməyi gələr…

Mirzə ƏLİL

25. 07. 2024, Samara

MƏMMƏD ARAZIN GÜLMƏLİ ŞEİRLƏRİ. «BABƏK QILINCININ ŞÜARLARINI RAKETLƏR BURNUNA BAĞLAYASIYAM…»

Məmməd Araz

“Babəkin qılıncı” şeiri 1970-ci ildə yazılıb. Yadımdadır, televizorun tək-tük evdə olduğu o vaxtlar ki, gözəgörünməz sosial şəbəkələr fasiləsiz fəaliyyət göstərir, vaxtaşırı müxtəlif şayiələr yayılırdı. Məsələn, deyirdilər ki Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi Heydər Əliyev paltarını dəyişərək minib Bakıda KAMAZa, sürdürüb Lənkərana, yolda bir neçə dəfə saxlatdırıb, mağazalara girib ayın-oyun alıb, satıcı, adəti üzrə, onu qiymətdə, çəkidə  aldadıb, Əliyev də elə mağazada satıcını qandallayıb atlb KAMAZın kuzovuna, Lənkərana çatınca bir kuzov “zammağ” ( xalqımız mağaza müdirlərinə “zammağ” deirdi, yəni “zavmaq”) yığıb, qayıdanbaş gətirib Bakıda basıb hamısını dama…

Heydər Əliyevin korrupsionerləri görməyə gözü yox idi, onlarla çox amansız mübarizə aparırdı. Rəhmətlik həmişə deyirdi ki, iti görüm, qurdu görüm, korrupsioneri görməyim…

Şayiələrin ikinci populyar qəhrəmanı Zeynəb Xanlarova idi. Bir də gördün Salyan bazarında kişilər arvadlara dəyib, arvadlar kişilərə: kimsə xəbər yayıb ki, Zeynəb Xanlarova yenı “iksus”(uksus – sirkə turşusu) içib özünü öldürüb…

“Babəkin qılıncı” da yəqin belə şayiələrdən olub. Ancaq Məmməd Araz bunu mötəbər mənbədən eşidib.

“Bir alim dilindən qopdu qığılcım”

Bu, doğrudur. Azərbaycan alimin ağzından qığılcım tökülür, özüm görmüşəm.

“Oyandı hövlnak daş qərinələr!”

Niyə “əsrlər” yoox, “qərinələr”? Cavab: heca sayına görə.

“Deyirlər tapılıb Babək qılıncı”.

Məmməd Araz bir misra əvvəl yazdığını unutdu, demişdi ki, xəbər alimin ağzından qığılcım kimi çıxıb. İndi oldu “deyirlər”. Yəni şayiə.

“Muştuluq paylayın, qarı nənələr!”

Qarı nənələr niyə muştuluq paylamalıdırlar? Hansı qarı nənə Babəkin kim olduğunu bilirdi ki, qılıncının tapılmağına muştuluq verə? Nənələrin nəyi var idi ki, nə də verə? 1970-ci ildə çayını yavan içən o qədər “qarı nənə” var idi ki…

“Bayram edəsiyəm bu günü, bayram

Ox-qılınc nəvəsi silahlar ilə.”

Ox-qılıncın nəvəsi nə ola bilər? Top? Minaatan? Məmməd Araz top atacaqmış?

“Bir yaraq önündə bütpərəst ollam,

Vuruşa-vuruşa allahlar ilə.”

Bunu oxuyanda “əstəğfurullah” deyin…

 Sonra cəfəngiyat baş alıb gedir, Araz deyir ki, zirvələrlə qol-boyun olub yallı gedəsidir, özü də adi yallı yox, dəli yallı…

“Araz dəsmalımdı,Kür şallağımdı.”

Kürün harası, nəyi şallağa bənzəyir?  Yallı gedəndə şallaq olur ya qamçı?

 Sonra yenə “əstəğfurullah” demək lazımdır, çünki Məmməd Araz minbərləri hədələyir:

“Riyalar, xülyalar bazarı açan

Minbərlər şəninə vay salmağım var”

Məmməd Araz iddia edir ki, hansa “nər”sə bu qılıncı “qanlar daşqınından” (?!) götürüb, “özünə ərköyün övlad elədi Babəkin yaralı qılınc oğlunu”.

Necə deyib? Yazan dəlidir ya millət? 

“Neçə il qaldılar mağaralarda”

Yəni həmin “nər”lə Babəkin qılıncı qalıblar mağaralarda. Bir neçə il.

“Bir qoca daşların yeminə döndü.”

Yəni həmin “nər” mağaralarda qocalıb? Bəs daşların yeminə niyə və necə dönür? Bəlkə qurd-quşun?

“Qılınc qəzəbindən daş zağalarda

Qayalar əriyib dəmirə döndü.”

 Bunu necə başa düşək? Qılıncın atalığı, yəni nər, ölüb, qılınc qəzəblənib, bu qəzəbdən qayalar əriyib dəmirə dönür. Hə?

Bunu da ağzından qığılcım tökülən alim deyib? Bu nə metallurgiyadır?

Sonrası vurçatlasındır.

“Babək, qılıncını yerə atanda

Min igid qolunu torpağa atdı.”

Bu necə olur? Min igid qolunu bədəndən ayırıb torpağa atıb? A kişi, özünə gəl, bizi dolamısan?

“Bəlkə də bu torpaq bir od qatında

Onları əridib, qılınc yaratdı.”

Deyirlər bəlkəni əkiblər, bitməyib. Məmməd Arazın bəlkəsi insan qolundan qılınc yaradıb. Babəkin öz qılıncı hara getdi?

Sonra Məmməd Araz özünü Şopenhauerin ərköyün oğulluğu elan edərək filosofluğa başlayır.

“Yaşamaq istəyən bu torpaq üçün

Qol-ağıl, ağıl da qol olmalıydı.”

Başa düşdünüz? Mən – yox… Şopenhaure rəhmət, başa düşmək olur…

“Babək harayının nidalarını

Top kimi çiynimdə saxlayasıyam”

Çiyində haray saxlamaq olar? Haray uqalsa-qalsa qulaqda qalar. Vallah, dəli əlində girinc qalmışıq…

“Babək qılıncının şüarlarını

Raketlər burnuna bağlayasıyam.”

Bunu oxuyanda o qədər gülmüşəm ki… Məmməd Araz oğurluqca girib sovetin hərbi kosmodromuna, Babək qılıncınnın şüarlarını (bu nə olan şeydir?) bağlayır raketin burnuna (burnuna!)

“Deyirlər tapılıb Babək qılıncı,

Bu, yalan olsa da doğrulmalıdır!

Onun döyüşdüyü dağ xıncım-xıncım,

Dərə qıyma-qıyma doğranmalıdır!”

Dağ niyə doğranmalııdır? Deyək ki, dağı doğradın. Bəs dərəni necə doğrayırsan?

Babəkin məzarı düzəndi, dağdı,

Bu dağlar, düzənlər qazılsın gərək.

Dağ, düzən məzardırsa, niyə qazılmalıdır? Əvvəlki beytdə “yazılsın gərək” var, ona görə qafiyə üçün deyir “qazılsın”.

Nə tarix, nə tarix elmi, nə məntiq, nə Azərabaycan dilinun qanunları?

Təki qafiyəsi düz gəlsin…

Mirzə ƏLİL

25. 07. 2024

ROBERT BERNS. TARBOLTON QIZLARI

1.

Çıxsan o təpənin başına əgər,

Sevimli Peqqini görə bilərsən.

Atası tanınan yerli mülkədar,

Özü xanınqızdır o, həqiqətən.

2.

Sofi həm bədəncə, həm üzdən gözəl,
Gözəl bir cehizsə yoxudur hərçənd;

Gecə olmamısan onunla əgər,

Çatışmır bu işdə, demək, səriştən.

3.

Feylini ötürək, bir az el içək,

Sonra gedib salaq Misiyə nəzər:

Qara, qaraqabaq, həm də cinli tək,
Bəlkə də döşünə o yata bilər.

4.

Giriş bacısına, özü utansa,

Xoşuna bəlkə Jenni gələcək.

Əgər iddianı aşağı salsan,

Gözünə o, gözəl görünsün gərək.

5.

Təpə yamacını dolaşsan əgər,

Bessini xəbər al ordakılardan.
Sənə barmağıyla işarə elər,
Səninlə danışar incə, mehriban.

6.

Bütün kral Georq məmləkətində,

Beləcə sevimli gözəl çox deyil.

Bəlkə bu söz şübhə doğursa səndə,

Bil ki, Bessi özü bu sözü deyir.

ingiliscədən tərcümə

23.07. 2024, Samara

++++++++++++++++

ROBERT BURNS

The Tarbolton Lasses


1.
If ye gae up to yon hill-tap,
Ye’ll there see bonie Peggy:
She kens her father is a laird,
And she forsooth’s a leddy.


2.
There’s Sophy tight, a lassie bright,
Besides a handsome fortune:
Wha canna win her in a night
Has little art in courtin.

3.
Gae down by Faile, and taste the ale,
And tak a look o’ Mysie:
She’s dour and din, a deil within,
But aiblins she may please ye.


4.
If she be shy, her sister try,
Ye’ll maybe fancy Jenny:
If ye’ll dispense wi’ want o’ sense,
She kens hersel she’s bonie.


5.
As ye gae up by yon hillside,
Spier in for bonie Bessy:
She’ll give ye a beck, and bid ye light,
And handsomely address ye.


6.
There’s few sae bonie, nane sae guid
In a’ King George’s dominion:
If ye should doubt the truth of this,
It’s Bessy’s ain opinion.

MƏMMƏD ARAZIN GÜLMƏLİ ŞEİRLƏRİ. «VAR-YOXUNU QARMALADIQ, BİR ÇEYNƏM SAQQIZ VERMƏDİK…»

Məmməd Araz

Məmməd Arazın səhvən ciddi, liriko-dramatik sayılan şeirləri əslində yumoristik şeirlərdir, onların bir çoxu hətta Molla Nəsrəddin lətifələrindən də gülməlidir. Baxaq “Bu millətə nə verdi ki” şeirinə. Şeir 1993-cü ilin fevralında yazılıb. Bu vaxt yeni yaranmaqda olan Azərbaycan ordusu erməni qoşunu ilə əlbəyaxa idi, hər gün yüzlərlə insan həyatını itirirdi, paytaxt Bakıda hakimiyyət mübarizəsi şiddətlənirdi, çoxdan hazırlanan siyasi revanş və çevriliş yaxınlaşırdı.Məmməd Araz isti mənzilində şam yeməyindən sonra kürəkəni, gələcək əbədi deputat Aqil Abbasla üç-dörd tas nərd atandan sonra oturub Səməd Vurğunun “26-lar” poemasındakı hambal kimi dərin fikrə gedir (“Qədim fikirlərə qərq olub yazıq…”.) Fikrinin mövzusu isə fəksəfi və kürəkəninin deputatlıq müddəti kimi tükənməzdir: “Bu millətə nə verdik”?

Ciddi şeirdə “bu millətə” ifadəsi təhqir kimi səslənər. Necə yəni “bu millət”? Bəs sən özün kimsən? Bu millətdən deyilsən? Bəlkə özünü millətin peyğəmbəri və ya Şarl de Qollu sayırsan?

Ancaq bu şeir ciddi şeir deyil, gülməli şeirdir, ona görə incimirik, oxuyub gülürük.

“Kimsə pozdu sırasını,
Duzla yuduq yarasını,
Xörəyinə duz vermədik.”

Xörəyini duzsuz yeyən millətin halını təsəvvür edirsiniz? Edin, gülməkdən qarnınız cırılacaq. Nəzərə alın ki, şeir gəraylı janrında yazılıb. Rədif “vermədik” felidir. Rədifdən əvvəlki sözlər gərək qafiyə ola. Əsas gülməli olan da budur!

Oxuya davam edək:
“Bu millətə nə verdik ki?
İnamını noxtaladıq”

Yəni burda millətin inamını Məmməd Araz eşşəyə bənzədir. Mən bənzətmirəm, Məmməd Araz bənzədir. Bizim kənddə eşşək saxlamırdılar, eşşək görən işləri adamlar özləri görürdülər, xüsusən arvadlar. (Yazıq arvadlar!) Ancaq eşitmişəm ki, eşşəyi noxtalayyarlar.
“İnadını axtaladıq”.

“Axtalamaq” sözü də yəqin oxuculara tanışdır. Millətin inadının necə axtalanmağı mənə məlum olmayan prosedurdur. Bilirəm ki, indi iti, pişiyi axtalayırlar ki, doğub-törəməsinlər.
“Var-yoxunu qarmaladıq”

“Qarmaladıq”? Bəlkə “qamarladıq” olmalıdır? Yəqin Məmməd Araz gülmək üçün belə yazıb.

İndi tapşırıq. Bu bənddə rədifin əvvəlində hansı söz olacaq? “Duz” sözünə qafiyə. “Buz”? “Güz”? Yox, tapmadınız!
“Bir çeynəm saqqız vermədik.”

İndi deyənlər olacaq ki, xalq saqqızı neynirdi. Bunu Məmməd Araz yumorunu başa düşməyənlər deyəcək. “Saqqız” gülmək üçündür. Yəni xalqın varını “qarmalayan”lar ona saqqız da veməyiblər.

Burda mənim yadıma böyük Uilyam Folkner düşür. Folkner bir bankiri təsvir edərkən yazır ki, kiçik bankı olanda saqqız çeynəyərdi, böyük bank sahibi olandan sonra elə havanı çeynəyirdi…

Mən milləti havanı çeynəyən təsəvvür etdim O qədər güldüm ki… Sonra nədənsə məni ağlamaq tutdu…

“Saqqız” sözü qafiyə kimi “qız” tələb edir. Bu da “qlz”!
“Kasıbına mərddi, — dedik,
Mərd kasıba qız vermədik.”

Bunu da Məmməd Araz gülmək üçün yazıb. Çünki özü kasıba qız verib, ancaq qızı verəndən sonra əbədi mandat verib oturdub deputat kürsüsündə, parlamenti çevirib hırraxanaya…
Sonra Məmməd Araz yenə, öz adəti üzrə, sözün çürüyünü çıxarır, heç adamın gülməyi də gəlmir.
“Neçə fəndi-fel öyrətdik,
Milyon aldıq, yüz vermədik.”

Niyə yüz? Niyə beş yox, on yox? Bunu körpıə uşzaq da başa düşər – “yüz” “duz”a qafiyədir…

Sonra Məmməd Araz Sabir arxalığına bürünür, “əlac” yerinə “illac” deyir.(Sabirdə: “Neynəsin, qovma qapından, kəsilib illacı”)
“İllacı qalsın bir yana,
Dərdi də ucuz vermədik.”

Vallah, lap zəhləm getdi… Bilsəyim, üçüncü bənddən sonra oxumazdım. Sizə də məsləhət görürəm ki, “saqqız”da dayanasınız.

Ya da noxtada….

Mirzə ƏLİL

23. 07. 2024, Samara

ROBERT BERNS. ÜMİDSİZLİK

Robert Burns

1.

Ürəyimi üzən qəm və qayğıdır,

Çəkə bildiyimdən yüküm ağırdır.

Hərdən düşüəürəm mən çəkərək ah:

Həyat, yük imişsən sən üzən, yoran,

Yolunu getmək də deyilmiş asan,

Mənə, mənim kimi uğursuzlara!

Boylanıb arxaya baxıram əgər,

Canlanır səhnələr qəlb bulandıran,

Məni irəlidə gözləyir nələr! –

Bu məni qorxudur, düzü, indidən.

Yenə ümidsizlik, qayğılar yenə,
Acı taleyimi belə görürəm.

Mənim bu dərdlərim bəlkə tükənə,

Haçan ki, torpağa mən gömülərəm.

2.

Xoşbəxtdir,  kimin var məşğuliyyəti,

Fəna vurnuxmalar olub adəti,

Özgə fikirlərə düşmür heç zaman!

Alınmayanda da arzuladığı,

Səydən, çalışmaqdan fəqət razıdır,
Öz mükafatını qazanır insan.

Mənsə ümidini itirmiş kəsəm,

Bilmirəm məqsədim həyatda nədir,

Mənə qəm gətirir gələn hər gecəm,

Səhər elə gəlir, gün elə gedir.

Canfəşanlıq edib vurnuxaraq sən,
Unuda bilirsən nə ki qəmin var.

Məni narahatlıq gəmirir içdən,

Mənə puç görünür bütün planlar.

3.

Dünyada bəxtəvər tək yaşayandır,

Unudur hər şeyi yaşanan anda,

Tənha hücrəsinə çəkilib yaşar –

Mağara, hörülmüş ağac kökləri,

Əl uzadıb təzə meyvələr dərir,
Büllur quyusunda saf, sərin su var.

Bəlkə də fikrinə axşama sarı,

Gələr hərdən-hərdən, gözlənilmədən,

Uzağa aparan bəşər yolları

Gələr yuxu kimi, gedər də birdən;

Oyanar alqışla, şükrlə ruhu,
Fikri qanadlanıb uçar göylərə

Dolaşar məqədsiz, gözündə yuxu,

Dalar təntənəli səmanı seyrə.

4.

Heç zaman bir insan izi düşməyən,
Yeri məskən seçən zahid kimi mən,

Bu rol ifasına qabiləm əcəb;

Hər bəxtəvər andan yararlanasan,

Nəfəs dərib yenə yola varasan,

Göstərib ləyaqət hissi və ədəb.

Bu sevgi, bu sevinc, nəşələr ki, var,

Duyuram, dadıram dərin və kəskin.

Onlardan Tənhalıq vurğunu qaçar,

İstəsə — bəxtəvər olardı yəqin!

Eyni dərəcədə o, biganədir,
Bəşəri sevgiyə, həm də nifrətə,
Mən isə göz yaşı tökürəm indi,
Nankorun etdiyi bir xəyanətə.

5.

Hardadır keçən o günlər hardadır,

Hər rəqsin nə qədər nəşəsi vardı.

Nə qayğı bilirdik biz, günah nə də.

Hər şey xarablaşdı ötüncə zaman,

Neylədin – çəkəcək sorğuya vicdan,
Qəlbini ağrıdı özgə edən də.

Kolluqda oynaşan kətanquşu tək,

Qayğısız əylənən xırdaca elflər,

Yetkinlik eşqinə düşənlər gərək,
Yaxşıca bilələr öndə var nələr.

Öndə itkilər var, faciə də var,
Ömrün ağır olur yaşantıları.

Qəlbi qorxu dolar, göz yaşı axar,

Getdukcə bu Əsr qüruba sarı.

1786

İingiliscədən tərcümə

 ++++++++++++

 ROBERT BURNS

DESPONDENCY

1.
Oppress’d with grief, oppress’d with care,
A burden more then I can bear,
I set me down and sigh;
O life! thou art a galling load,
Along a rough, a weary road,
To wretches such as I!
Dim-backward, as I cast my view,
What sick’ning scenes appear!
What sorrows yet may pierce me thro’,
Too justly I may fear!
Still caring, despairing,
Must be my bitter doom;
My woes here shall close ne’er
But with the closing tomb!
Читать далее

VAHİDİN GÜLMƏLİ ŞEİRLƏRİ. «YAŞASIN QIRMIZI ŞÖHRƏTLİ SOVET QANUNUMUZ…»

Musiqi Əliağa Vahidin şeirlərinin mövzu və motivlərindən biridir. Vahidin “cananla işrəti” meysiz və musiqisiz keçmir. Vaxtilə, səhv etmirəmsə, Hacıbaba Hüseynovun hansı muğam üstündəsə oxuduğu bir qəzəl çox maraqlı və gülməlidir.

“Musiqi nəşəsi min sevgili cananə dəyər”.

Nə az, nə çox – min (!) sevgili canan. Yəni iri bir qoyun sürüsü.

Beytin ikinci misrasını başa düşmək olmur.

Əsəri-naleyi-ney arif üçün canə dəyər/

“Dəyər” burda elə qiymət mənasındadır, “toxunar” mənasında deyil. Yəni tütəyin naləsi arif üçün (bəlkə Vahiud xalq artisti professor Arif Babayevi nəzərdə tutub?) cana (canə) bərabərdir?

Sonrakı beyt lap başağrısıdır, istəyirsən vur özünü öldür:

“Musiqi əhlinə insaf ilə qiymət qoymaq

Ləhni-Davud ilə min təxti-Süleymanə dəyər.”

İkinci misranı indyəcən başa düşən olub?

Sonrasına baxaq:

“Bixəbərlər nə bilir, ləhceyi-xanəndə nədir”

Azərbaycancaya çevirək: “ Xəbəri olmayanlar musiqi ləhcəsinin nə olduğunu bilmirlər”.

Əlbətttə, xəbərləri yoxdursa, hardan bilərlər?

Vahid öz dediyi cəfəngiyata görün nə qiymət verir:

“Əhli-hal olsa bu söz qədrdə milyanə dəyər.”

Milyon hətta sovet manatıyla da fantastik məbləğdir. Heç Məhəmməd Füzuli də dediyi sözə bu qiyməti verməyib!

Ustad! Sənin “yadigarın” nə oyun çıxarır!

“Pərdeyi-qəm dağıdır tarə dəyəndə mizrab”

Tar qəm dağıdır? Tar çalındnda millət yasa batmırmı?

Mizrabın tara dəyməyini (əslində mizrab tara yox, tarın siminə dəyir) Əliağa darağın saça dəyməyi ilə müqayisə edir:

“Türreyi-dilbərə hərdən necə ki şanə dəyər”

Vahid qadın saçından və saça dəyən şanədən, yəni daraqdan o qədər yazıb ki, onun gənclikdə qadın dəlləyi olduğunu güman edirəm…

Sonrakı beytlərdə Əliağa Vahid kommunist partiyasının tapşırığını yerinə yetirərək keçmişi pisləyir. Elə pisləyir ki, göz kəlləyə çıxır.

“Bizə bu elm haram olmuş idi keçmişdə,

Yəni şeytan işidir, rəxnəsi iymanə dəyər.”

Haçan musiqi bizə qadağan olunmuşdu? Hansı şahın ya hansı xanın vaxtında? Əgər musiqi haram sayılsaydı və qadağan olunsaydı, muğamlarımız, şikəstələrimiz, mahnılarımız necə yaranardı? Bəlkə onları bolşeviklər yaradıblar?

“Yaşasın qırmızı şöhrətli Sovet qanunu,

Bu səxavət neçə min Hatəmi-dövranə dəyər.

Qıldı hər yerdə bina musiqi məktəblərini,

Nəğmənin faidəsi indi hər insanə dəyər.”

Doğrudan da şura hökuməti çoxlu musiqi məktəbi açıb. Ancaq bir iş var. Üzeyir Hacıbəyov bolşeviklərdən on beş il qabaq opera yazıb. Ona musiqini kim öyrətəmişdi? Bəs Müslim Maqomayevə? “Leyli və Məcnun” operasına Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev dirijorluq edib. O, musiqini çar hökumətinin açdığı Qori seminariyasında öyrənməmişdimi?

O ki qaldı faktların saxtalaşdırılmağına, hökumətin buyruğu ilə ağın qara kimi qələmə verilməyinə, bunu Vahid və onun kimilər, əlbəttə, bolşeviklərdən öyrənmişdilər… Bu gün onların saysız-hesabsız «yadigarı»  bu bu işi uğurla davam etdirir…

Bir mahnı vardı, Eynulla Cəbrayılov oxuyardı:

Muzd alaraq yalan-palan,
Yazmağı kimdən öyrəndin,
Ay öyrəndin, can öyrəndin…

Mirzə ƏLİL

22. 07. 2024, Samara

ROBERT BERNS. QOCA ROB MORRİS

Bax, o düzəndə qoca Rob Morrisin mülkü var,
Yaxşı kişilərə o həm ağsaqqal, hən kral.

Qızılı sandıq dolu, qaramalın sayı yox,

Əziz bir qızı qızı var ki, əzizdir mənə də çox.

2.

Gözəl may səhəri tək saf və gözəldir o qız,

Təzə samanın üstdə keçən gecə tək ləziz,

Çəməndə quzular tək o, şən və qayğısızdır,

Gözümün işığı tək ürəyimə  əzizdir.

3.

Ancaq varisdir o qız, qoca Robin – mülkədar,

Atamınsa koması, bir də kiçik bağı var!

Mənim kimi adaxlı boş yerə ümid elər,
Yaram ağır, tezliklə yəqin ölümüm gələr.

4.

Sevinc gətirmir mənə gələn günün heç biri,
Yuxusuz keçirirəm nə vaxtdan gecələri.

Ürküdülmüş ruh kimi tənha dolaşıram mən,

Sanki partlar ürəyim, hər dəfə ah çəkərkən.

5.

Aşağı dərəcədən o qız da olaydı kaş ki,

Onda gülümsəyərdi məni görəndə bəlkə!
Ah, necə həzz alaraq yazardım bu barədə,
İndisə söz tamıram açıb deməyə dərdi.

ingiliscədən tərcümə

20. 07. 2024, Samara

++++++++++++++++++

ROBERT BURNS

Auld Rob Morris

1.
There’s Auld Rob Morris that wons in yon glen,
He’s the king o’ guid fellows and wale of auld men:
He has gowd in his coffers, he has owsen and kine,
And ae bonie lassie, his dautie and mine.
Читать далее