“Keçən günlərimi qaytaraydılar…”

Bu mahnı 1976-cı ildə yazılıb, mənim yaşım 22 ilə 23 arasında olub, o yaşda heç mahnının sözlərinə fikir vermirsən, əgər melodiya səni tutursa, mövzu sevgidirsə, olan-qalan ağlın da itir, yəni içkili kimisən və mətnə ayıq gözlə, açıq şüurla baxıb onu təhlil edəcək halda deyilsən. Elza İbrahimova isə cavanlıqda yaxşı melodiyalar yaradırdı…

İndiki yaşda yaxşı melodiyalı mahnıların da sözlərinə fikir verirsən. Bu, qeyri-ixtiyari olur. Gənclikdə bir yaxşı qız görəndə onu təhlil eləməyə halın olurdumu? Elə qəfil güllə dəymiş adam kimi vurulub qalırdın yerində… İndi dünya gözəlini görəndə də fikirləşirsən ki, bu xanım görəsən hansı kitabları oxuyub, təmizkardırmı, xörək bişirə bilirmi, ciddi kinolara baxır ya serial dəlisidir və s. Gözəl xanım, gənclidəkindən fərqli olaraq, heç yaxşı təəssür yaratmır, elə bil yayın qızmarında yanından qaynar asfalt daşıyan maşın keçib…

Keçək mətləbə. Bu günlərdə İnternetdə “Keçən günlərimi qaytaraydılar” mahnısının mətnini gördüm. Düzü, heç bilmirdim ki, mətn Rəfiq Zəka Xəndanındır. Bir neçə kəlmə Rəfiq Zəka Xəndan haqqında. O, ədəbiyyatşünas və şair Cəfər Xəndanın oğludur. Əvvəlcə bir təxəllüsü var idi: Rəfiq Zəka. Sonra atasnın da təxəllüsünü ikinci təxəllüs kimi adına əlavə elədi. Bunu başa düşmək olar. Cəfər Xəndan oğlundan çox tanınırdı, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərsliyinin müəlliflərindən idi. Rəfiq Zəkanı isə nədənsə ciddi şair kimi qəbul eləmirdilər. Bilmirəm niyə. Yəni o da cəfəng şeirlər yazırdı. Ancaq məgər Rəsul Rza, Məmməd Araz, Bəxtiyar Vahabzadə cəfəng şeirləri yazmırdı? Niyə Rəfiq Zəkaya münasibət belə idi, bilmirəm. Ancaq Rəfiq Zəka, sonradan Rəfiq Zəka Xəndan, özünü o yerə qoymurdu, kitabı kitab dalınca çap elətdirirdi, dissertasiya yazırdı, elmlərin namizədi ya doktoru idi. Mahnı sözləri də qoşurdu.

Keçək “Keçən günlərimi qaytaraydıar” mahnısına.

“Mənə bircə kəlmə can söyləsəydin
O bircə kəlmənə min can verərdim”.

Diqqətlə baxın. Bayatı var: “İldə qurban bir olar, Qurbanınam gündə mən”. Hər şey aydındır. Yəni ki, oğlan qıza gündə “qurban olum” deyir, ya da qız oğlana elə əziyyət verir ki, oğlan gündə o dünyaya gedib-qayıdır.

Rəfiq Zəka +Xədan deyir ki, “bircə kəlmənə min can verərdim”. Desəydi ki, “min dəfə “can” deyərdim, başa düşərdik. Min canı Rəfiq Zəka Xəndan necə qurban verə bilər? Məgər o, Teymurləngdir? Miranşahdır? Stalindir? Yox, yox bu, heç cür mümkün deyil!

“Bezdirdim mən səni sədaqətimlə
Qaldım həsrətinlə, müsibətinlə.”

Yəni qız oğlanın sədaqətindən bezib? Oğlan “sola” getməliymiş? Yəni, türkün məsəli, arvadbazlıq eləməliymiş?

Belə çıxır ki, qız oğlana istefa verib, deyib get, mən gəzəyən oğlanları sevirəm, sənin sədaqətin məni bezdirdi. Basta! Və oğlan:

“Qaldım həsrətinlə, müsibətinlə.”

Oğlan qızın həsrətiylə qalıb. Bunu candərdi qəbul edək. Bəs “müsibəitinlə”?  Başa düşürük ki, bu söz qafiyədir, misranı bitirmək üçündür. Ancaq sadalanan sözləin arasında bir məna əlaqəsi olmalıdır ya yox?
“Ömrünü, gününü dərd eyləsəydin”

Ömrü, günü necə dərd eləyərlər? Bu, azərbaycancadır? Mən üzümü tuturam prezident administrasiyasına, Əli Əsədova, gömrüyə, ali məhkəməyə, Əli Kərimliyə, Cəmil Həsənliyə: Bu misra azərbaycancadır?

Biz azərbaycanlılar necə deyirik? Deyirik ki, bu hadisəni, bu fikri və s. özünə dərd eləmə. Adam öz gününü qara eləyə bilər, ancaq dərd yox.

“Könlümü alsaydın bu zülmətinlə”

Hansı zülmətinlə? Bu zülmət hardan çıxdı? Əvvəldə bildik ki, qız oğlanı gəzəyən olmadığına görə qovub. İndi oğlan iddia edir ki, qız zülmətdədir və ya qızın zülməti var. “Bu zülmətinlə…”

Könül zülmətlə necə alınar?

O çağlar necə də mənə haydılar
Könlümə, gözümə şəfəq yaydılar

Deməyə məcburam ki, çoxdan Azərbaycandan uzaqlarda yaşadığıma görə bəzi sözləri düzgün başa düşdüyümə şübhəm var, ona görə lüğətlərə baxıram. İndi “hay” sözünə baxdım. Lüğət deyir:  “Çağırışa cavab səsi bildirən təqlidi söz. … Diriyə hay verməz, ölüyə pay. (Atalar sözü). 2. İsim kimi: səs-küy, hay-küy, qarma-qarışıqlıq…” İndi bu mənalardan birini yuxarıdakı misrada axtarın. O çağlar, yəni o vaxtlar, “mənə haydılar?” Misra cəfəngdir. Vaxt çağırışa cavabdır? Yox, burda məna axtarmağa dəyməz. Sonrakı misra da eləcə: haydılar, yaydılar…Rəfiq Zəka Xəndan “şah misrası” üçün bünövrə haızırlayır: haydılar, yaydılar, keçən günlərimi “qaytaraydılar…”

Mətndəki iki misralıq refrendən başqa qalan nə varsa, həm məzmun, həm dil tələbləri baxımından tam cəfəngiyatdır.

O ki qaldı musiqiyə, mahnının melodiyası, əlbəttə, gözəldir. “Düzü, “gözəl” şişitrtmədir. Bu mahnı Akif İslamzadənin ifasında gözəl olub, başqaları oxuyanda olub yaxşı, ya da babat.

Sözümün canı nədir? Gəlin nə yediyimizə, nə geydiyimizə fikir verdiyimiz kimi, nə oxuduğumuza, nə eşitdiyimizə də fikir verək. Qoy qafiyəbazlar və manıslar bizi barmaqlarına dolamasınlar…

X.X.

18. 06. 2025, Samara