Lev Tolstoydan soruşurlar ki, uşaqlar üçün necə yazmaq lazımdır. Qraf deyir ki, elə böyüklər üçün yazılan kimi, ancaq daha yaxşı.
“Daha yaxşı” — əlbəttə, mübaliğədir, Lev Nikolayeviç demək istəyir ki, uşaq ədəbiyyatı da keyfiyyətli olmalıdır, üstəlik gərək uşaqlar üçün onarın anlaya biləcəyi dildə yazıla.
Bəlkə buna görə yaxşı uşaq yazıçıları bütün dünyada azdır. Azərbaycanda yox kimidir. İbtidai sinif müəllimliyi təcrübəmə görə deyə bilərəm ki, uşaqlar üçün tövsiyə edilə bilən əsərləri saymağa iki əlin barmaqları bəsdir. Süleyman Sani Axundovun “Qorxulu nağılları”, Cəlil Məmmədquluzadənin bəzi hekayələri, Sabirin “Qarğa və tülkü”, Abbas Səhhətin “Ayı və şir” təmsilləri, Əhməd Cəmilin “Yeni il” (“Qopdu bayırda tufan” – hərçənd bu şeir də qüsursuz deyil: birinci misrada “tufan”, ikinci misrada “boran” və s.) və s. Qalanları ancaq şagirdlərdə pis zövq yaradar, dillərini korlayar. Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Əliağa Kürçaylının, Bəxtiyar Vahabzadənin, Hikmət Ziyanın, Tofiq Bayramın və başqalarının dərsliklərə salınmış şeirləri “gədəbiyyatdır” və uşaqların bədii tərbiyəsi üçün təhlükədir
Bizim dilimizdə Lev Tolstoyun yüsək meyarına uyğun gələn uşaq ədəbiyyatı nümunələrindən biri Sabirin “Cütçü” şeiridir. Mən müəllim olduğum vaxtlar, səhv etmirəmsə, ikinci sinifdə keçilirdi. Uşaqların əksəriyyəti bu şeiri tez əzbərləyir və müəllifin elə bu şeirdə yazdığı kimi, “şur ilə” deyirdilər.
Məktəbdən, uşaqlardan, dildən və ölkədən uzaqlarda olduğum qırx ildən çox vaxt ərzində bi şeir vaxtaşırı içərimdə özü dllənir. Və gözümün qabağına arıq, ancaq əzələli bədəninin bütün ağırlığını xışa salaraq cüt dalınca gedən qədim soydaşım gəlir…
Ancaq lap yaxın vaxtlarda ikinci beytin birinci misrasına çatıb dayandım.
“Atlar, öküzlər kotana güc vurur…”
İndi görək “cüt” nədir. Azərbaycan Vikipediyasını açıram: “Cüt — əkin işində istifadə olunan xüsusi vasitə. Yeri əkmək və şumlamaq üçün xış at, qatır və ya öküzə qoşulurdu.”
Azərbaycan Vikipediyası müsibət və fəlakətdir. Baxın: ”Yeri əkmək və şumlamaq üçün”. Belə çıxır ki, yer əvvəl əkilir, sonra şumlanır?
Buna göz yumaq. Deməli, xışa ya at, ya qatır, ya da öküz qoşulur. Yəni ya at, ya da öküz olmalıdır. Atla öküzü bir xışa, mənim fikrimcə, qoşmaq olmaz. Həm də Sabirdə at və öküz cəm haldadır, yəni birdən çoxdur. Bir xışa “atlar və öküzlər” qoşulubsa, bu hardan “cüt” oldu?
Şeirdə bir meçə cütcüdən söhbət getsəydi, “atlar, öküzlər” yerində olardı, yəni cütün birinə iki at, birinə iki öküz qoşulub. Yox, kinematqrafiq təsvir yaradan şeirdə bir cütcü görürük.
Əlbəttə, böyük şairimiz diqqətsizlik edib, qüsurunu göstərən də olmayıb. Düzəltmək olardı. Məsələn:
“Yorğun öküzlər kotana güc vurur…”
Sonrakı misrada heyvanların gah yıxıldığı, gah durduğu deyilir. Bu, onların yorğun olduğunu göstərmirmi?
Bu oldu öküz variantı. İndi deyək ki, xışa iki at qoşulub.
“Tərləmiş atlar kotana güc vurur…”
At çox tərləyən heyvandır. Tərinin də spesifik iyi var. Demək olmaz ki, Şanel ətrinə bənzəyir…
Yəqin ki, bundan yaxşı təklif də ola bilər. Ancaq uşaq müəllimdən “niyə atlar, öküzlər?” soruşanda müəllim gərək uşağa deməyə ki, “qələtini elə, Sabir vizim dahi şairimizdir, elə bu qalmışdı ki, onun səhvimi tutaq, get dədənin ağzını əy…”
Vallah, Sabir bu gün olsaydı, jurnalist qızlarla qonşuluqda Kürdəxanı türməsində yatardı, elə bu müəllim özü ondan çuğulluq eləyib tutdurardı, deyərdi gündüz sabun bişirir, gecələr dollar kəsir…
Mənim şəxsi kitabxanam yanandan oxumaq istədiyim mətnlərin çoxunu Vikimənbədə tapıram. Deməliyəm ki, Azərbaycan Vikimənbəsi də müsibət və faciədir.
Baxin:
“Atlar, öküzlər kotana güc verir” (“vurur” olmalıdır)
Son beytə baxaq:
“Cəm edəcək tarlasının hasilin,
Bəsləyəcək həm ailəsin, həm də
elin.”
Beytin ikinci misrasında aləm qarışıb, bu, şeir misrası deyil, çünki artıq söz işlənib, əruz vəzni pozulub. Bunu Sabir eləməyib, mətni Vikimənbəyə qoyan eləyib. Belə olmalıdır:
Cəm edəcək tarlasının hasilin,
Bəsləyəcək ailəsin, həm elin.
“Yanlış da bir naxışdır” – bu, atalar sözüdür. Bu bizi keyfiyyətli işlərin, xüsusilə sənətkarların işindəki xırda qüsurlara anlamla yanaşmağa dəvət edir. Əfsanəvi Pavarottinin də xaric notları olurdu. Ancaq bu deyilməsə, xaric oxumaq vokalçılar üçün normaya çevrilər. Ədəbi-bətii mətnlərdə buraxılan həm semantik, həm qrammatik səhvləri görmək vacibdir. Görmürüksə — bu bizim kəmsavadlılığımızı göstərir…
X.X.
26. 01. 2025, Samara
xeyrulla xayal 