Totalitar ideoloji sistemin vətəndaşların ruh və mənəviyyatın necə ziyanlar vurduğunun ən əyani sübutu ədəbiyyatdır, hərçənd humanitar həyatın, incəsənətin başqa növ və janrlarında da bu fəlakətli fenomen yaxşı görünür.

Əgər Səməd Vurğun kimi insanlar təbiətən ptinsipsiz v əxlaqsız olaraq hər cür rejimə, hər cür rejimin hər cür rəhbərinə xidmətə və bu xidmətdə hər cür alçaqlıqlara enməyə hazır olubsa, Mikayıl Müşfiq və Əli Kərim kimi fövqəladə istedadla və saf ürəklə doğulmuş insanlar üçün hakim ideopogiyaya, bu ideologiyanın təlimatrlarına əməl etmək sosial mühitin şiddətli təzyiqi ilə baş verir və şəxsi faciəyə və yaradıcılıq dramına çatdırır.

Əli Kərimin “Qaytar ana borcunu” şerindən mən bir neçə il əvvəl yazmışam. İndi şairin başqa bir şeiri haqqında fikirlərimi demək istəyirəm.

Mən özüm  ilk gənclik illərində bu şeiri əzbərləmişdim və onun az qala hər misrası gözümü yaşartmasa da, ürəyimi titrədirdi.

Ancaq çoxdan bu şeir barəsində rəyim başqadır.

“Gözəl qız, sən saf susan…” misrası ilə başlanan şeirin Tanrı vergili şairin qələmindən çıxdığına şübhə yoxdur. Burdakı metaforalar həm təzədir, həm də ilkinliyi, kinematoqrafiq qabarıqlığı  ilə “Dədə Qorqud”dakı bənzətmələri xatırladır.

 “Susuzluğun od vurub köz kimi yandırdığı

Dodaq su sevən kimi…”

Yaxşı deyilib…

“İynənin ucu boyda işığa həsrət qalan göz işıq sevən kimi…”

Bu da yaxşıdır…

Pardon!  Bəs bu prokuror tonu hardandır?

Yaşlı nəsildən olanlar sovet dövrünün yoldaşlıq məhkəmələrini xatırlamalıdırlar. Mən özüm mexaniki sexdə fəhlə işləyəndə belə məhkəməni görmüşəm.

Əli Kərim, yaxud Əli Kərimin lirik qəhrəmanı ittiham edir!

“O isə səni sevir…”

Sonra kabab və sair. Yəqin araq-maraq…

Fransızlar demişkən, pardon! Oxucu bu eşq üçbucağındakı ikinci aşiqi görmür. Rəqiblərin bir-birlərini gözdən salmaqları köhnə əhvalatdır. Yəni Əli Kərim yaxud onun lirik qəhrəmanı var gücü ilə, gözəl sözlər işlədərək öz rəqibini xanımın gözündən salmaq istəyir. Və and içə bilərəm ki, bu şeiri oxuyarkən Əli Kərimin yaxud onun qəhrəmanının tərəfində olanlar özləri kabab həvəskarlarıdır.

Kababı kim sevmir ki…

Kabab üstündən sərin suyu da hamı sevir…

O adam kimdir? Biz o adamı görmürük. Yalnız prokuror çıxış edir və zala gətirilməyən müttəhimin eninə-uzununa döşəyir… Salyanlılar buna «pəl vurmaq» deyirlər…

“Danış, ucalsın səsin…”

Belə çıxır ki, xanım utancaqdır. Təvazölüdür. Əli Kərimə elə gəlir ki, belə xanımın saqqızını “kabab həvəskarı” oğurlaya bilər. Öz namizədliyini irəli sürür və xanımla komsomol işi aparır.

Ah, bu komsomol işi! Komsomol işinin nə olduğunu indiki nəsil bilmir. 14 yaşı olan hər yeniyetmə komsomola girir və cilovunu verirdi komsomol katiblərinin əlinə. Komsomol hər şeyə rəhbərlik edir, hər işə qarışırdı. Bu şeirdə Əli Kərim komsomol fəalıdır. Vurulduğu qızı  Cəfər Cabbarlının Almazı kimi fəal ictimai həyata çağırır. Yalnız ictimaiyyət içində olmaq, komsomolçu yoldaşların çiyni, dəstəyi, ünsiyyəti iki sevgi arasında tərəddüd edən bu qızı qarınqulu kababsevərin caynağından qurtara bilər.

Mən ki səni sevirəm,
Bakıdan, Daşkəsəndən gələn bir səda kimi…”

Yəni Əli Kərimi bu təvazölü, məsum qızı evdən çıxarıb ictimai həyatın burulğanlarına atmaq istəyir. Bakıdakı səsin nə olduğunu biz bilirik.

“Buruqları hayqıraraq,
Nərə salır boz çöllərə…”

Yəni 26-ların nəvəsi Səməd Vurğun Bakının səsini əbədiləşdirib: buruqların hayqırmağı…

Buruq görən hər bir insan bilir ki, buruq hayqırmaz. Ancaq mənim Azəribaycan xalqıma Səməd Vurğun ciddi poeziyadan və həqiqətdən daha əzizdir…

Yəni Əli Kərim qızı buruq səsi kimi sevir.

Pardon, bəs bu Daşkəsən nədir?

Aha! Filiz mədənləri! Ekskavatorlar, buldozerlər… Naçalniklərin anqırmağı, söyüşməyi: “Sənin ananı…”

Əli Kərim bu məsum qızı evdən çıxarmaq, buruqlar arasında, Daşkəsənin filiz mədənlərində görmək istəyir. Almazların vaxtı keçib, kəndlərdə kolxozlar qurulub, ancaq Azəribaycan xalqı ağ günə çıxmayıb…

Cəfər Cabbarlı səhv edirdi…Radikal inqilabçıların səhvləri olur. Bu səhvlər bəzən milyonların məhvinə səbəb olur…

Əli Kərim Stalin-Bağırov dövründə yox, əsasən Xruşşov vaxtı, Axmatovanın “vegeterianlıq” adlandırdığı dövrdə yaşayıb.

Ancaq komsomol ayıq idi. Gənclərin cilovunu əldən buraxmırdı…

Komsomol komitələri də öz məhkəməlrini qururdu. Bəzən “səhv” buraxmış komsomolçuya düzəlmək üçün vaxt verirdi.

Əli Kərim də qıza vaxt verir: get fikirləş. Üç nöqtə…

Əli Kərim ailəli adam olub, arvad, üç uşaq, Bakıda həyat baha… O, şeirlə, “Azərbaycan” jurnalındakı işiylə dolanıb. Bəlkə ona heç kim deməyib ki, Daşkəsəni sox lirik şeirə. Ancaq Əli Kərimin içində qorxu yaşayıb. Həmişə fikirləşib ki, şeirində komsomol tərbiyəsi motivləri olmasa, onun jurnaldakı yerini verərlər başqa şairə. Onun yerini tutmağa hazır o qədər oğraş adamlar vardı ki…

And içərəm ki, bu şeiri sevənlər içində çox az adam (kişi cinsndən) tapılar ki, sevdikləri qızların ictimai həyata atılmağına, Daşkəsəndə filiz mədənində işləməyinə razı olsunlar. Azərbaycan oxucusu hələ də nə oxuduğunu başa düşmür…

Bu şeir Azərbaycanın son 60-70 ildə ən istedadlı adamlarından birinin faciəsini göstərdiyinə görə xüsusi diqqətə layiqdir. Təəssüf ki, Azərbaycanda əslində antiestetika olan sovet estetikasının mənəviyyata vurduğu ziyan barədə geniş və dərin diskussiya mümkün deyil. Çünki bu antiestetikanın yaradıcııq üzərində hakim olduğu dövrün xeyli hissəsində rəhbər olmuş insan ökədə toxunulmaz elan edilib. Antiestetika da onun qoyduğu irsin üzi hissəsi sayılır. Ona görə də “Komsomol poeması” oxunmasa da, komsomol səsi həyatımızda və sənətimizdə hələ uzun müddət səslənəcək…

 14.01. 2021, Samara