Dövlət – sosial kontrakt, ictimai müqavilə, razılıq a sazişdir, dövlətdə konsensusla hamı üçün məcburi olan qaydalar, qanunlar yaradılır və onlara riayət eləmək birgə yaşayışda yarana biləcək ixtilafların qabağını alır.
On yeddinci əsrin ingilis filosofu Tomas Qobbsın fikrincə, azad insanlar ictimai müqavilə vasitəsilə vətəndaş cəmiyyəti yaradırlar və mülki məcəlləyə və siyasi hakimiyytə tabe olmaqla hər kəs vətəndaş hüquqlarından faydalanır.
Əgər kənddə hamı eyni qanuna əməl edirsə, qonşu qonşunun yolunu, suyunu kəsməz.
Qanuna hörməti dövlət, dövlət rəhbərliyi öz nümunəsi ilə yarada bilər. Bizdə qanuna ən böyük hörmətsizlik, yəni ən çox qanunsuzluq dövlət tərəfindən, daha doğrusu hakimiyyəti qəsb etmiş, özünü dövlət sayan insan ya qrup tərəfindən edilir. Vətəndaşda qanuna hardan hörmət olar?
Pambıq, taxıl – ictima mülkiyyət idi. Yəni hamının. Ancaq hamı bilirdi ki, şumdan məhsul yığılanacan rəhbərlik bu ictimai mülkiyyəti mənimsəyir. Və ətək-ətək pullar mənimsəyən adamlar pambığa ağzını atmış heyvanı dama salır, yiyəsini cərimələyirdilər.
Başqa bir məsələ: niyə kənd adamlarının örüş yerləri yox idi? Niyə pambığı, taxılı gətirib kəndlilərin çəpərlərinin dibində əkirdilər? Niyə pambığı 100 hektar əvəzinə 300 hektar torpağa əkirdilər? Hektardan 10 sentner alıb 30 sentnerin raportunu verməyə? Niyə 300 hektarın alağını vuran arvadlara heç 100 hektarın da pulunu vermirdilər?
Proletariat diktaturası (!) kimi yaranmış sovet hakimiyyəti sözdə özünüidarənin tərəfdarı olsa da, aşağıdan yuxarıyacan təkhakimiyyətliliyi yeridib və bərkidib. Kəndlərdə tam hakimiyyət kolxoz sədrlərinə, sovxoz direktorlarına və onların əlaltılarına məxsus idi. Kəndlilər onlara dədə-babalarından qalmış torpaqlarda kirayəçi, qastarbaytar kimi yaşayırdılar və indi də belədir. Kəndlərdə dinc-yanaşı, hamı tərəfindən razılıqla qəbul edilmiş qaydalara əməl edərək yaşamanın əsasında təşkilatlanma durur. Yəni adamlar Konstitusiyanın onlara verdiyi hüquqlar əsasında idarəçilik yaradırlar və qanunların icrasına nəzarət edirlər. Əliyev isə təşkilatlanmanı öz diktaturasına ən böyük təhlükə sayır.
Təkhakimiyyətlilik – istər ölkə miqyasında, istər kənd miqyasında – hampazor məmurlara meydan yaradır, ölənəcən ya tutulanacan bildiyini eləyir, yəni adamları minib çapırlar. Ən kiçik vəzifə tutan məmur üçün də vəzifə xalqa xidmət aləti yox, xalqı özünə xidmət etdirmək vasitəsidir.
“Qarovulçu” fenomeni torpaqlar xüsusi mülkiyyətdən çıxarılıb kolxoz, sovxoz mülkiyyətinə çevriləndən yaranıb.Xüsusi mülkiyyətin konkret yiyəsi var, onun mülkiyyətinin yanındakı da xüsusidir və onun da yiyəsi var, bunlar bir-birinin mülkiyyətinə ən azı qarşılıqlı hörmət eləməyə məcburdurlar. Kolxoz, sovxoz əkini ictimaidir, yəni guya hamınındır, əslində hamı bu mülkiyyətin sahibi deyil, bu mülkiyyətdə nökərçilik edəndir. Ona görə bu mülkiyyətə hörməti yoxdur. Mülkiyyətdən əsas mənfəət götürənlərin buna görə qarovulçulara ehtiyacı var.
“Qaçın, qarovulçu gəldi,
Qoçu oğlu qoçu gəldi…”
Bunu şair İsa İsmayılzadə əlli-altmış il qabaq yazıb…
Əlfağa uşaqlığından naxırçı idi, fermada olur, öz mal-heyvanını da orda saxlayırdı. Yəni əslində onun cüzi qarovulçu məvacibinə ehtiyacı yox idi. Qarovulçuluq ona hakimiyyət verirdi. O, ərazidə Amerika şerifi kimi bir şəxs idi. Hamının cinayəti var idi, pambıq, taxıl hamının qapısının ağzında əkilirdi, elə heyvan olmazdı ki, əkinə girməsin. Qarovulçuya him eləsydilər, nəinki mal-qaranı, hətta onların yiyələrini də basardı qoduqluğa.
Yazıb-oxumağı bilməyən bu adam sovet hərcmərcliyindən, hampazorluğundan yaranmış vəzifəsinin ona verdiyi hakimiyyətdən ləzzət alırdı… O, at üstündə malların üstünə Napoleon Austerlits döyüşünə gedən kmi gedirdi…
Əlifağanın müsbət cəhətlərindən biri o idi ki, Azərbaycanın başqa vəzifəlilərindən fərqli olaraq, qohumbaz deyildi. Doğma əmisi oğlu Kamil müəllimin mallarını başqa heyvanlardan ayırmırdı. Kamil müəllimin mallarının cəzası daha ağır ola bilirdi, çünki minnətə gedən olmadığına görə Əlfağanın damında qalıb arıqlayırdılar…
O vaxrlar Sumqayıtdan, Rusiyadan tarla ziyanvericilərinə qarşı tətbiq edilən zəhərli maddələr Salyan stansiyasına gətirilir, təsərrüfatlar ordan öz paylarını daşıyırdılar. Onlar stansiyanın ərazisini boşaltmağa məcbur idilər, ancaq kəndə gətirilən zəhəri çox vaxt heç sahələrə səpmirdilər. Zəhər dolu iri kisələr elə sahələrin qırağında qalırdı. Tədricən kisələr cırılıb-dağılır, zəhər yağış sularına qarışıb suvarma arxlarına tökülür, torpağı hopurdu. Sahələrin qırağında otlayan mallar dönə-dönə zəhər yeyib ölmüşdülər. Bir dəfə Əlfağa qabağına çıxana sevincək deyirmiş: “Kamılın malının biri ölüb, biri də dumuğa gedib…”
“Dumuğa getmək”, yəqin ki, rusların “dumat” sözündən törəyib, bu, fikirləşmək deməkdir. Yəni Əlfağa şairanə deyirmiş ki, ikinci inək də bugün-sabah canını tapşıracaq…
Buna baxmayaraq, çətinliyə düşəndə Əlfağa Kamil müəllimin yanına gəlirdi. Bir dəfə Lətifin oğlu Fazildən şikayət eləyir. “Kamıl, bilirsən Fazil məə nə diyir? Məə diyir səə maralnan öldürəcəm”. Kamil müəllim əmioğlusunu sakitləşdirir. “Mən Fazilnən danışaram, lap lazım gəlsə qulağını çəkərəm, qoxma…”
Bəlkə Əlfağa fikirləşirmiş ki, Fazil hardasa yekə buynuzlu maral saxlayır və günlərin bir günü at belində gedəndə qısqırdacaq üstünə. Nə bilsin ki, Lətifin oğlu onunla rusca danışır… “Maralnan”, yəni “moralno”, yəni mən səni mənəvi cəhətdən öldürəcəyəm…
Şübhəsiz ki, Fazil yüksək intellektli mədəni şəxs olub…
ƏLFAĞANIN MƏDİNƏYƏ ELÇİLİYİ
1960-cı illərin ortalarında Gülsüm xalanın gözəl qızı Mədinə boşanandan sonra kənddə olurdu. Günlərin bir günü Əlfağa ona elçi göndərir ki, bəs onu almaq istəyir. Gözəl Mədinə ağ koppuş əlləriylə uzaqdan-uzağa əmioğlusunun başına ala verib demişdi ki, o yatanda yorğan-döşəyinə ətir səpir, zımrıqlı Əlfağaya nəinki ərə getməz, heç onunla bir süfrə başında oturmaz…
Əlfağa, yəqin ki, çox məyus olmuşdu. Füzuli deyib ki, eşq dərdindən ağır dərd yoxdur…Düzdür, Əlfağanın kürən arvadı Hafizə ölüb-eləməmişdi, top kimiydi. Ancaq fermada işləyənlər nədənsə bir arvada qane olmurdular: götürək Alşır kişini, Məmmədverdini, cəyirli Məmmədağanı… Yəqin heyvanlardan nümunə götürürlülər…
ƏLFAĞANIN ŞƏKLİ
Mən Moskvada oxuyanda Ehtiramla məktublaşırdım. Bir dəfə zərfi açanda Əlfağanın şəkli çıxdı. Mən o şəkli Kamil müəllimgilin albomunda görmüşdüm. Şəkil, yəqin ki, Salyanda fotoatelyedə çəkilmişdi. Yəqin ki, fotoqraf Əlfağanın qabağında xeyli atılıb-düşmüş, saçını öz darağıyıa daramışdı… İnsafla desək, Əlfağa pis oğlan deyildi..
Çox dərin fəhmli və incə qəlbli insan olan Ehtiram bu şəkli elə-belə göndərməmişdi. Əlfağa adi adamdan çox rəmz idi. Bizim qaydasız, nizamsız, hüquqsuz həyatımızın rəmzi. Belə həyat hamını eyibli, qüsurlu, gözükölgəli edir. Bu, təkcə kiçik bir kəndin həyatı deyil, bütün ölkənin həyatıdır. Və hər kəsin başının üstündə bir əlfağa var ki, bir himlə onu mal kimi atın qabağına qatıb dama salmağa hazırdır…
16.01. 2025, Samara
əvvəli burda:
xeyrulla xayal 