Tamam xaladan hökmən yazmalıyam.
Mənim yaxşı yadıma gələn vaxtlar Tamam xala sonbeşik qızı İnçəxanımla (İncəxanım!) qalırdı. Böyük qızı Minəxanım Qaraymanlıda, Vədilə Neftçalada, Narxanım Əlibayramlıda ərdə idilər. Nisəxanım Bala Surra gəlmələrindən olan Əmən kişinin oğluna getmişdi, o da Əlibayramlıda olurdu. İnçəxanım (İncəxanım) subay idi. Yadımda fraqmentar şəkildə qalan şeylər də az deyil. Tamam xalanın həyatı həmişə davalı keçirdi, davaların iriləri də, xırdaları da var idi.
Məməmgil Tamam xalanın əri Atamalı kişidən çox danışırdılar. Müharibə vaxtı — yəqin bu, 43-də ya da 44-də olub – Kür donub. Elə buz bağlayıb ki, adamlar piyada, hətta araba da rahat keçirmiş. Atamalı kişi lələmə deyib: “Cahangir, hər addımıma bir imperial verələr, mən o buzun üstünə çıxmaram.”. İki gün keçməmiş görüblər Atamalı Kürü keçib, o taydadır…
Adamlar acından ölürdülər, jmıxdan, kəpəkdən ötrü nəinki buz üstündən, hətta qıl körpüsündən də keçərdilər…
Tamam xala hikkəli və hətta tərs arvad idi, gərək onu cinləndirməyəydin. Yəqin əri ondan da cinli imiş. Məməm danışırdı ki, bir dəfə Tamam xala başqa arvadlarla yaxınlıqda alaq vurarkən Atamalı kişi gəlib arvadıyla nəyinsə davasını eləyir. Tamam xala birdən cinlənib və başını əri tərəfə uzadıb: “Köpüyoğlu, nə isssiyirsən mənnən, vur başımı yar”. Atamalının da əlində dəmir nəsə var imiş, arvadından bu maraqlı təklifi eşidən kimi, həmin şeyi vurur onun başına. Məməm deyirdi Tamamın başından qan şoruldadı, arvad əlini yarasına basıb qaçdı suvat tərəfə ki, “köpüyoğlu gedirəm səni verəm prokrula, səni tutdurmasam, dədəmin qızı döürəm”.
Arvadlar Tamam xalanın qabağını kəsib bir təhər geri qaytarıblar…
Deyəsən, bu dava boranı üstündə olub. Atamalı qışda qaynadıb yeməyə xeyli boranı yığıbmış. Arvad da xəlvəti qaynadın qızlarla yeyirmiş. Atamalı bir də boranı yığdığı yerə baxanda görür ki, qış ehtiyatının ürəyi üzülüb…
Aclıq illərdində, xüsusən əri öləndən sonra və qızlarını ərə verəcən, Tamam xala, yəqin ki, şox əziyyət çəkmişdi. Məməm deyirdi ki, bir dəfə kolxoza debitor borcu olduğu üçün gəlib evdən qab-qaşığını yığıb apardılar…
Tamam xalanın Əlibayramlıda yaşayan oğlu surralı Əvəzin qızı, Habillə Qabilin bacısı Tamaraya evlənmişdi. Qızı qaçırmışdı. Qabil isə Dünyamalının bacısı Narxanımı almışdı. Kim kimin bacısını əvvəl qaçırmışdı, bilmirəm, onu bilirəm ki, böyük qalmaqal və vuruşmalar olmuşdu. Əlibayramlıda oxuyan vaxtlar Qabili görərdim, taksi sürürdü. Arvadıyla dolanmırdılar. Elə mən oxuyan vaxtlar Narxanımı atıb təzə arvad almışdı. Təzə şəhərdə gənc arvadı ilə yaşadığı mülkü mənə kimsə göstərmişdi. O zaman taksi şsürücüləri, xüsusən təzə “Volqa” işlədənlər, imtiyazlı zümrə idilər, indi proqramçılar qazanan kimi qazanırdılar. Ona görə bəziləri ya məşuqə saxlayır, ya arvadını təzələyirdi…
Bir dəfə Dünyamalını da gördüm. Bizim pedaqoji məktəbdə güləş yarışına baxmağa gəlmişdi – güləşiçilərdən biri dostu imiş. Kənddə əvvəllər onu bir neçə dəfə görmüşdüm. Dindirdim, deyəsən, heç dinmədi. Özünü elə təkəbbürlü aparan ikinci adam yəqin ki, Əliramlı şəhərinin rəhbəri, həmişə 99-99 nömrəli Volqada gəzən Bilal Kərimov olardı…
Dünyamalı dədəsinin yurdunda ağ daşdan ev tkdirirdi. Bir otaq tikib üstünü örtdü. Ev illərlə elə də qaldı. Anası ərindən qalma komada olurdu. Koma lap dağılmağa başlayanda kürəkəni, Vədilənin əri Rəhim gəlib ona kiçik bir ev inşa elədi. Rəhim çox yaxşı adam idi. Cavan öldü. Ürəyi xəstə imiş. Yaxşı adamlarda saf ürək olmur ki…
Rəhim adlı kişi vardı,
Gözü uşaqlarının üstündə
Əli ürəyinin üstündə
Ölüb getdi…
Bu, mənim o vaxtlar Rəhimin öldüyünü eşidəndə yazdığım şeirdəndir. Şeir qalmayıb…
Uzun illərdən sonra, İnçəxanım (İncəxanım!) ərə gedəndən və Tamam xalanı da öz yanına Beşdəliyə aparandan sonra həyət Əlyara satıldı. Əlyar Dünyamalının tikilisini söküb Heydər üçün yekə ev ucaltdı…
Əlyargillə Tamamxalagil, yaxın qohum olsalar da (Tamam xala, mən bilən, Əlyarın dayısı arvad idi) yola getmirdilər. “Yola getmirdilər” yumşaq sözdür. Qanlı-bıçaqlı idilər…
Tamam xala sərt xasiyyətli olsa da, nəvələrinə qarşı çox mehriban idi. Yayın çoxunu Dünyamalının oğlu Atamalı, Qabillə Narxanımın oğlu Arif nənələrinin yanında qalırdılar. Dünyamalının qızı Kəmalə isə məktəbə gedənəcən çox vaxt kənddə Tamam xala ilə qalırdı.
Bizim evin günbatan tərəfində arxa qədər olan yerin çoxu o vaxt çəpərə salınmamışdı. Orda yaxşı ot bitirdi, axşamçağılar mal-heyvanın qabağına çıxan uşaqlar ora yığışıb oynayırdılar. Tamam xalanın nəvələri Ariflə Atamalı nənəsinin “Ağıllı” çağırdığı Ələkbər və Əzizağanın oğlu Əşrəflə düz gəlmirdilər. Oynamaqları çox çəkmirdi, elə dava düşürdü ki, ayırmaq olmurdu. Oğlanların dördü də əlli-qollu, dalaşqan idi. Tərəflərdən heç biri tam qələbə qazana bilmirdi, ancaq maykalar cırılırdı, burunlar qaynayırdı. Tamam xala, Bəyim xala yüyürüb gəlirdilər, hərə özünkündən yapışıb davanı yatırtmağa çalışırdı. “Ağıllının”, yəni Ələkbərin hirsini ancaq Bəyim xala yatırda bilirdi.
Əlibayramlı uşaqları ilə Ərəbqardaşbəyli uşaqlarının ədavətinin səbəbi mənə məlum deyil…
Pedaqoji məktəb Əlibayramlının Təzə şəhər hissəsində idi. Qabil də (təzə arvad alanacan), Dünyamalı da köhnə şəhərdə olurdular. Bir dəfə Arifə rast gəldim. Böyüyüb dəyişsə də, tanıdım. O da məni tanıdı. “Gedək qonağımız ol” da dedi. Əlində quş var idi, yadımda deyil nə quş olduğu, Arif o quşu təkidlə mənə bağışlamaq istəyirdi…
Tamam xala İnçəxanımla (İncəxanım) axşamlar gələrdilər bizə oturmağa. Bizim də televizorumuz yox idi, ona görə gələn söhbətə gəlirdi. Gələn kimi danışmazdı, bəzən xeyli dinməz oturub gözünü bir nöqtəyə dikərdi, elə bilərdin ki, sütunları ya pərdiləri sayır. Məməm ondan bir şey soruşmaqla, məsələn, Vədiləni ya Narxanımı xəbər almaqla Tamam xalanı dilə gətirirdi. Keçmişdən çox danışırdılar. Keçmiş çox ağır, Tamam xalanın əri ilə davalarını nəzərə alsaq, hətta qanlı olmuşdu. Puşkinin bir şeiri belə bitir: “Все мгновенно, все пройдет, Что пройдет, то будет мило». Yəni hər şey anidir, hər şey keçəcək, Nə keçirsə, xoş olacaq. Doğrudan da bir vaxt əziyyətli olmuş günlərdən gülə-gülə danışırıq…
Tamam xala bütün qəribəliklərinə, tərsliyinə baxmayaraq, düz arvad idi. Yəni yalan danışmazdı, yaltaqlıqdan, ikiüzlülükdən uzaq adam idi.
Sonra İnçəxanım (İncəxanım) Beşdəliyə ərə getmişdi. Bir müddət Tamam xala tək xala tək qaldı. Əfəlləyəndə qızı aparmışdı. Sonra dedilər ki, gözləri tutulub…
Beşdəlidə onunla görüşmüş kimsə mənə bir dəfə dedi ki, “Tamam arvad səni soruşurdu”. Çox tərsirləndim…Yaddaşda yaşamaq, xatırlanmaq nəinki xoşdur, hətta şərəfdir də…
Tamam xalanın ağ-bozumtul rəngli bir lanqı iti var idi. Damın böyründə yatar, gəlib-gedən olanda dikəlib bir ağız hürər, yenə başını yerə qoyardı. Yəni hürməyə elə həvəsli deyildi. Qonşu Əlyarın altı-yeddi iti olardı. Onlar 7/24 rejimində hürüşürdülər. Ancaq gəlib Tamam xalanın itinin qulağının dibində hürsələr də, cavab vermirdi…Tamam xala bir gün başa düşür ki, iti dama girib toyuqların yumurtalarını yeyir. Elə hirslənir ki, deyir “köpüyoğlunun iti, səni yandıracam”. İt yatdığı yerdə üstünə bir az neft tökür, kibriti çəkir. İt alışan kimi özünü ora-bura vurur, soxulur ot tayasına, taya od tutur yəni Los Anceles müsibəti baş verir… Yanğın komaya tərəf irəliləyəndə haraya gəlib söndürmüşdülər…
İt isə, xəzini və olmayan gözəlliyini itirsə də, sağ qalmışdı…
Ondan əvvəl bu köpək pambığa qarovulçu olan Ağadədənin atını hürkütmüş, at kişini çırpmışdl yerə. Ağadədəni yerdə huşsuz uzanmış görən Tamam xala onu ölmüş bilən ikiəlli başına vuraraq deyirmiş ki, ay müsürmannar, məni tutacaqlar, əlli-ayaqlı gedəcəm, kişi öldü…
Ağadədə xeyli huşsuz qalandan sonra gözlərini açır. Ağadədə kommunist, yəni bolşevik idi. Bolşevikin də canı… Oğluna xəbər göndərirlər. Eşşəklə gəlir, atasını uzunqulağa yükləyib aparır…(Bəlkə də Ağadədə ayılan kimi başına yığılanlardan soruşub: “Ata bir şey omayıb ki?” Lenin təliminə görə, bolşevik ictimai mülkiyyəti canından artıq sevməliydi. Ağədədə kişi də özündən çox sovxoz atından ötrü nigaran olmalıydı…)
Ağadədəni tanıyanlar onu eşşəyin üstündə təsəvvür edə bilərlər. Ağadədənin çox uzun qıçları vardı. Məşhur rəqqas Tsiskaridze həmişə qıçlarının uzunluğu ilə öyünür. Gərək o bizim Ağadədə kişini görəydi. Özü də eşşəyin üstündə. Qıçlarını yığsa da, ayaqları yerlə sürünürdü…
Allah Tamam xalaya rəhmət eləsin.
10-11. 01. 2025, Samara
əvvəli burda:
ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 18. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (III)
xeyrulla xayal 