Atalar deyib çox yemək az yeməkdən də qoyar. Mən Məmməd Arazın 70-80-ci illərdə yazdığı şeirlərin altında baxıb görürəm ki, əfsanəvi millət vəkil Aqil Abbasın qayınatası ilin yarısını kurortlarda keçirirmiş. Pitsundada, Baş katiblərin, o cümlədən Brejnevin iqamətgahı yerləşən məşhur Abxaziya məşhur kurortunda çox olurmuş. Təsəvvür edirəm ki, Brejnevlə Məmməd Arazla hasar başından söhbət də edirlərmiş.

— Ну, Мамедчик, как дела? Пишешь?

— Пишу, дорогой Леонид Ильич.

— Пиши, пиши. Ты тот еще рифмоплет, Гейдар мне про тебя говорил. Я тоже пишу. Скоро Ленинскую премию получу.

— Леонид Ильич, а мне не дадите Ленинскую? Я земляк Гейдара Алиевича..

— Нет, Ленинскую премию тебе не дам, сам ее получу. Но и тебя без премии не оставлю. Я вот только что кабана убил. Одним выстрелом. Повару скажу, чтобы голову выделили тебе. Сваришь что-нибудь…

— Спасибо, дорогой Леонид Ильич…

Bəlkə  kurort kefləri Məmməd Arazın uzun sürən ağır xəstələyinə səbəb olub? Kurortda kef çəkə-çəkə ölənlər də olur. Mənim yerlim Aşıq Pənah elə kurortda ölmüşdü…Salyanda bir qiyamət qopmuşdu ki…

Nə gizlədim, heç vaxt kurortda olmamışam. Fikirləşirəm ki, mən mən Məmməd Araz gedənin yüzdə biri qədər kurorta getsəydim, nəinki Parkinsona, hətta Andersona, Yoxansona, Robinsona, Stivensona  da tutulardım. İndi, şükr Allaha, xəstəliklərim öz milli xəstəliklərimizdir….

İndi Məmməd Arazın kurortlarda yazılmış şeirlərini oxuduqca çaşıb qalıram. Mən, universitet diplomuna “filoloq-orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi” yazılmış mən Mənnəd Arazın yazdıqlarını çətin başa düşürəm ya da heç başa düşmürəm. Elə bil içkili halda yazıb ya da yanında olan kimsə onun yuxuda sayıqlamalarını kağıza köçürüb. Məsələn, “Köçəri” şeiri.

Haqqa ağ olana ağ olmaq azdı,

Vaxtsız həkimləri qayadan asdı.

Ölümün qəbrini ölümə qazdır,

Desinlər yolunu azıb, köçəri!

Birinci misranı başa düşürəm: yəni haqqa ağğ olanın gərək iki gözünü bir deşikdən çıxarasan. İkinci misranı başa düşnmürəm. Soldan sağa, sağdan sola oxuyuram, heç nə anlamıram. “Vaxtsız həkimlər” kimdir? Onları qayadan kim asdı? Niyə asdı? Üçüncü misra elə bil horror filmindəndir: ölümün qəbri? Ölüm özünə qəbri necə qazır? Bunu icra elətdirən köçəridir? Bu misraların arasında hər hanısa məna əlaqəsi var? Məncə yoxdur. Onlarıın yeganə məna əlaqəsi, Məşədi İbadın sözü  olmasın, hər birinin mənasızlığıdır…

O zirvədə qar buluddu.. bulud — qar,

O zirvəyə biçilməyə bulud — dar,

Birinci misra Məmməd Arazın firma üsulundadır: sözü deyir, sonra astarımı üzə çevirib yenə deyir: qar buluddu, bulud qar.Çevir tatı, vur tatı. Əlbəttə, bu bənzətmələrin dəyəri qara qəpikdir, ancaq ən azı başa düşüləndir. Ancaq ikinci misranı necə başa düşəsən?. Başa düşürük ki, “qar” sözünə “dar” sözündən yaxşı qafiyə yoxdur. Ancaq məna məsələsi var. Aşıq Abbas deyəndə “Gümüş kəmər incə belə dar gəlir” – bu, incədir, gözəldir və başa düşüləndir. Bulud zirvəyə biçilir? Zirvədə biçilir? Niyə dar gəlir?

Əl eləsəm, əlcək olan buludlar

— Əlim çatmaz, Ünüm yetməz…

Buna nə deyəsən? Şair əl eləsə, buludlar “əlcək olur”? Əl harda, bulud harda? Əlcək harda?

Harayladım-qovuşmadı dağ-dağa,

Daşdan-daşa qol atmadı dağdağan. İ

nnən belə şalı vüqara-Şahdağa,

Əlim çatmaz, Ünüm yetməz…

“Dağ-dağa”, “dağdağan…” Qurban Məmmədli demişkən, əziz həmvətənlər, bu, şeir deyil, qafiyə oyunudur, bu şeirdə də, Məmməd Arazın mətnlərinin əksəriyyəti kimi, bir şeir misrası belə yoxdur. Yoxdur, vəssalam.

Məmməd Araz hay vuranda dağ-dağa qovuşacaqdı, dağdağan qol atacaqdı…

Mənim kəndçim Yavər deyərdi: Yox, hoqqa eləyəcəkdi… hamam eləyəcəkdi…

Təsbeh kimi dənələndim qovğa yolunda,

Yolağasız yolçu gördüm dünya yolunda,

Qovğa – savaş, dava, çəkişmədir. Bəs “qovğa yolunda” “təsbeh kimi dənələnmək” nədir?

“Yolağasız yolçu gördüm…” – bunu başa düşən var?

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində oxuyuram: “YOLAĞA —

Çəpərdə, hörgüdə basıq və ya uçuq yer; çəpəri, hörgünü basmaqla açılan yol.”

Beləlilkə, yolağasız çəpər, hörgü ola bilər, yolçu yox! Müəllif nə yazdığını bilmir, basməmmədi eləyir.

Dil yalandan damla içsə — düzü ağarmaz,

Burda kimyəvi reaksiyadan söhbət gedir? Dil yalana (o cümlədən qafiyəbazlığa) öyrəşə bilər, ancaq yalandan damlanı dil necə içir? “Düzün ağarmağı” necə olur?

“Göz gülürsə, goz yaşının duzu ağarmaz”

Göz yaşının əyrisi də olur?

“Araz boyu ha daş çapdım — izim ağarmaz..”

Məmməd Araz daş çapırmış? Niyə? Daşı çapanda iz ağarmalıydı?

Məmməd Araz bilir ki, xalqı dolayıb. “İzi” düzü”-yə qafiyədir, Məmməd Arazın çörəyi isə qafiyədən çıxır…

Yarsıza ki, yar yar olur –

Qədd əyilməz çinar olur,

Təkə yol da çidar olur,

 Çıxma, gülüm, yola mənsiz.

Yar yar olur? Bunun anatomik təhlilinə cəhd edək. Deməli, əlimizdə olan nədir – yarsız insan. Deyək ki, kişi. Bu kişinin sevgilisi yoxdur. Yarı yoxdur. Sonra bir arvad (bəlkə kişi?) ona yar olur. Diqqət: Yar olmamışdan qabaq o arvad (ya da kişi) yar deyildi! Yad idi! Sevəndən sonra yar olur. Ona görə “tyar yar olur” demək lotuluq, xalqı avam yerinə qoymaq, bir zöslə, utanmazlıq və abırsızlıqdır…

27.05. 2024, Samara

ardı var