«26 Bakı komissarı” fimində Şahbazov-Tağıyev xeyriyyəçi, maarifçi deyil, yuxarıda dediyimiz kimi, fəhlələrin qanını içən istismarçıdır. Bunlar azmış kimi, Şahbazov-Tağıyev filmdə erməni-müsəlman qırğınının əsas baislərindən biri kimi göstərilir. Guya zəhmətkeşləri inqilabi hərəkatdan yayındırmaq üçün Şahbazov-Tağıyev erməni milyonçu daşnak Xaçaturovla əlbir olub erməni-müsəlman (azərbycanlı) qırğını törətmək üçün təxribat hazırlayır. Caparidze vaxtında öz informatorlarından  məlumat alıb təxribatı ifşa edir. Filmdə qanlı erməni-müsəlman qırğınından, on minlərlə azərbaycanlının Şaumyan hökumətinin dəstəyi ilə öldürməyinə toxunulmur. Ümumiyyətlə, görkəmli Moskva aktyoru Vladimir Samoylovun oynadığı Şaumyan çox məlahətli bir insandır, Bakı zəhmətkeşlərinin xoş gələcəyi üçün canından keçməyə hazırdır.

Film müəllifləri Şahbazovu-Tağıyevi alçaltmaqdan ötrü bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Səhnənin birində o, məkrli, minlərin qanını tökməyə hazır qoca milyonçu, digərində komik personajdır, hətta bambılıdır da. Bakı sovetinin həlledici iclasları ona məxsus binada keçirilir. Eserlər Bakıya ingilislərin, müsəlmanlar türklərin çağırılmasını tələb edirlər. Şaumyan hökuməti isə rusları gözləyir. Əzizbəyov (Məlik Dadaşov) çıxış edir:

“Bizim millət müdrik millətdir Harda bir kələk gördü, deyir burda ingilis barmağı var. Bu saat Londonda Azərbaycan nefti üçün ingilis lordlarının ağzının suyu axır”.

Ağızlarından su axıb smokinqlərin isladan ingilis lordlarını gözünüzün qabağına gətirdiniz?

Gülməlidir ya ağlamalı? Bu nitq, əlbəttə, Əzizbəyova yox, İsa Hüseynova məxsusdur. Sual: müdrik Azərbaycan xalqı ingilisləri harda görmüşdü, harda onlarla rastlaşmışdı ki, kələkbaz olduqlarını bilsinlər? 1918-ci ildə nə qədər azərbaycanlı ingilis adlı millətin olduğunu bilirdi? «İngilis barmağı” yəqin ki, ruslarda olan «англичанка гадит» ifadəsinin qarşılığı kimi yaradılıb. Ruslar ingilislərlə dönə-dönə toqquşublar, onlar ingilislər haqqında utanmadan istədiklərini deyə bilərdilər. Bəs biz? Biz 1918-ci ildə nəinki ingilisi tanımırdıq, hətta öz adımızı da bilmirdik, özümüzə “müsəlman” dyirdik…

İclasa Caparidze sədrlik edir və tez-tez zəngi götürüb başı üstünə qaldıraraq çalır: “Sakit olun!” Birdən culuz geyimindən kolxoz mühasibinə oxşayan Şahbazov-Tağıyev yerindən durub gedir Caparidzenin üstünə, əlini uzadıb zəngi alır əlindən, qayıdıb oturur yerində. Zəngi yanındakılara göstərərək deyir:  «Parisin orta göbəyindən gətirmişəm. Heç bilirsiniz mənə neçəyə başa gəlib?”

Yanındakılar da ona gülürlər… Yəni İsa Hüseynov Hacını gülünc günə qoyur…

Bakı sovetinin iclasında bir neçə dəfə ara qızışır və film o vaxt cavan aktyor Frunzik Mkrtıçyaının benefisinə və komediyaya çevrilir. Frunzik ekranda görünən kimi (özündən qabaqda burnu) millət qəşş eləyirdi. Yox, İsa Hüseynov əsl komedioqraf olub. “Nəsimi” filmində də bu, aydın görünür…

Bakı sovetindəki səsvermədə eserərin təklifi keçir, bolşeviklər istefa verməyə məcbur olurlar…

Sonra Bakıya on-on beş əsgərlə ingilislərin gəlməyi, yükləri eşşəklərin belində, hamısı da tumanda. Bakılalar gülməkdən ölürlər… Allah İsa Hüseynovun günahından keçsin və tezikdə ona ən azı Ərafda oturaq versin…

İngilislər çox qalmırlar. Yəqin bakılıların onlara gülməyindən inciyirlər. Bolşevik komissarları Türkmənistana aparıb güllələyirlər. Bakıya türk girir…

15.08. 2023, Samara

P.S. Yeri gəlmişkən, mənim elmi rəhbərim, böyük türkoloq və şərqşünas Xalıq Koroğlu aşqabadlı idi, orda bir vaxt mövcud olmuş fars icmasına məxssu fars orta məktəbini bitirmişdi. Moskva paytaxtda oxumaq üçün Türkmənistana üç yer ayıranda kifayət qədər savadlı türkmən tapılmamışdı. Moskvaya göndərilən üç nəfərdən ikisi azərbaycanlı olmuşdu: Xalıq Koroğlu və gələcək rejissor Əjdər İbrahimov. Xalıq müəllim Moskva universitetinə, Əjdər İbrahimov isə Kinematoqrafiya insttutuna girmişdiər.

X.X.