Архив по авторам | Xeyrulla Xəyal

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 23. ƏLFAĞA (II)

Янв16

20230721_135628

Dövlət – sosial kontrakt, ictimai müqavilə, razılıq a sazişdir, dövlətdə konsensusla hamı üçün məcburi olan qaydalar, qanunlar yaradılır və onlara riayət eləmək birgə yaşayışda yarana biləcək ixtilafların qabağını alır.

On yeddinci əsrin ingilis filosofu Tomas Qobbsın  fikrincə, azad insanlar ictimai müqavilə vasitəsilə vətəndaş cəmiyyəti yaradırlar və mülki məcəlləyə və siyasi hakimiyytə tabe olmaqla hər kəs vətəndaş hüquqlarından faydalanır.

Əgər kənddə hamı eyni qanuna əməl edirsə, qonşu qonşunun yolunu, suyunu kəsməz.

Qanuna hörməti dövlət, dövlət rəhbərliyi öz nümunəsi ilə yarada bilər. Bizdə qanuna ən böyük hörmətsizlik, yəni ən çox qanunsuzluq dövlət tərəfindən, daha doğrusu hakimiyyəti qəsb etmiş, özünü dövlət sayan insan ya qrup tərəfindən edilir. Vətəndaşda qanuna hardan hörmət olar?

Pambıq, taxıl – ictima mülkiyyət idi. Yəni hamının. Ancaq hamı bilirdi ki, şumdan məhsul yığılanacan rəhbərlik bu ictimai mülkiyyəti mənimsəyir. Və ətək-ətək pullar mənimsəyən adamlar pambığa ağzını atmış heyvanı dama salır, yiyəsini cərimələyirdilər.

Başqa bir məsələ: niyə kənd adamlarının örüş yerləri yox idi?  Niyə pambığı, taxılı gətirib kəndlilərin çəpərlərinin dibində əkirdilər? Niyə pambığı 100 hektar əvəzinə 300 hektar torpağa əkirdilər? Hektardan 10 sentner alıb 30 sentnerin raportunu verməyə? Niyə 300 hektarın alağını vuran arvadlara heç 100 hektarın da pulunu vermirdilər?

Proletariat diktaturası (!) kimi yaranmış sovet hakimiyyəti sözdə özünüidarənin tərəfdarı olsa da, aşağıdan yuxarıyacan təkhakimiyyətliliyi yeridib və bərkidib. Kəndlərdə tam hakimiyyət kolxoz sədrlərinə, sovxoz direktorlarına və onların əlaltılarına məxsus idi. Kəndlilər onlara dədə-babalarından qalmış torpaqlarda kirayəçi, qastarbaytar kimi yaşayırdılar və indi də belədir. Kəndlərdə dinc-yanaşı, hamı tərəfindən razılıqla qəbul edilmiş qaydalara əməl edərək yaşamanın əsasında təşkilatlanma durur. Yəni adamlar Konstitusiyanın onlara verdiyi hüquqlar əsasında idarəçilik yaradırlar və qanunların icrasına nəzarət edirlər. Əliyev isə təşkilatlanmanı öz diktaturasına ən böyük təhlükə sayır.

Təkhakimiyyətlilik – istər ölkə miqyasında, istər kənd miqyasında – hampazor məmurlara meydan yaradır, ölənəcən ya tutulanacan bildiyini eləyir, yəni adamları minib çapırlar. Ən kiçik vəzifə tutan məmur üçün də vəzifə xalqa xidmət aləti yox, xalqı özünə xidmət etdirmək vasitəsidir.

“Qarovulçu” fenomeni torpaqlar xüsusi mülkiyyətdən çıxarılıb kolxoz, sovxoz mülkiyyətinə çevriləndən yaranıb.Xüsusi mülkiyyətin konkret yiyəsi var, onun mülkiyyətinin yanındakı da xüsusidir və onun da yiyəsi var, bunlar bir-birinin mülkiyyətinə ən azı qarşılıqlı hörmət eləməyə məcburdurlar. Kolxoz, sovxoz əkini ictimaidir, yəni guya hamınındır, əslində hamı bu mülkiyyətin sahibi deyil, bu mülkiyyətdə nökərçilik edəndir. Ona görə bu mülkiyyətə hörməti yoxdur. Mülkiyyətdən əsas mənfəət götürənlərin buna görə qarovulçulara ehtiyacı var.

“Qaçın, qarovulçu gəldi,

Qoçu oğlu qoçu gəldi…”

Bunu şair İsa İsmayılzadə əlli-altmış il qabaq yazıb…

Əlfağa uşaqlığından naxırçı idi, fermada olur, öz mal-heyvanını da orda saxlayırdı. Yəni  əslində onun cüzi qarovulçu məvacibinə ehtiyacı yox idi. Qarovulçuluq ona hakimiyyət verirdi. O, ərazidə Amerika şerifi kimi bir şəxs idi. Hamının cinayəti var idi, pambıq, taxıl hamının qapısının ağzında əkilirdi, elə heyvan olmazdı ki, əkinə girməsin. Qarovulçuya him eləsydilər, nəinki mal-qaranı, hətta onların yiyələrini də basardı qoduqluğa.

Yazıb-oxumağı bilməyən bu adam sovet hərcmərcliyindən, hampazorluğundan yaranmış vəzifəsinin ona verdiyi hakimiyyətdən ləzzət alırdı… O, at üstündə malların üstünə Napoleon Austerlits döyüşünə gedən kmi gedirdi…

Əlifağanın müsbət cəhətlərindən biri o idi ki, Azərbaycanın başqa vəzifəlilərindən fərqli olaraq, qohumbaz deyildi. Doğma əmisi oğlu Kamil müəllimin mallarını başqa heyvanlardan ayırmırdı. Kamil müəllimin mallarının cəzası daha ağır ola bilirdi, çünki minnətə gedən olmadığına görə Əlfağanın damında qalıb arıqlayırdılar…

O vaxrlar Sumqayıtdan, Rusiyadan tarla ziyanvericilərinə qarşı tətbiq edilən zəhərli maddələr Salyan stansiyasına gətirilir, təsərrüfatlar ordan öz paylarını daşıyırdılar. Onlar stansiyanın ərazisini boşaltmağa məcbur idilər, ancaq kəndə gətirilən zəhəri çox vaxt heç sahələrə səpmirdilər. Zəhər dolu iri kisələr elə sahələrin qırağında qalırdı. Tədricən kisələr cırılıb-dağılır, zəhər yağış sularına qarışıb suvarma arxlarına tökülür, torpağı hopurdu. Sahələrin qırağında otlayan mallar dönə-dönə zəhər yeyib ölmüşdülər. Bir dəfə Əlfağa qabağına çıxana sevincək deyirmiş: “Kamılın malının biri ölüb, biri də dumuğa gedib…”

“Dumuğa getmək”, yəqin ki, rusların “dumat” sözündən törəyib, bu, fikirləşmək  deməkdir. Yəni Əlfağa şairanə deyirmiş ki, ikinci inək də bugün-sabah canını tapşıracaq…

Buna baxmayaraq, çətinliyə düşəndə Əlfağa Kamil müəllimin yanına gəlirdi. Bir dəfə Lətifin oğlu Fazildən şikayət eləyir. “Kamıl, bilirsən Fazil məə nə diyir? Məə diyir səə maralnan öldürəcəm”. Kamil müəllim əmioğlusunu sakitləşdirir. “Mən Fazilnən danışaram, lap lazım gəlsə qulağını çəkərəm, qoxma…”

Bəlkə Əlfağa fikirləşirmiş ki, Fazil hardasa yekə buynuzlu maral saxlayır və günlərin bir günü at belində gedəndə qısqırdacaq üstünə. Nə bilsin ki, Lətifin oğlu onunla rusca danışır… “Maralnan”, yəni “moralno”, yəni mən səni mənəvi cəhətdən öldürəcəyəm…

Şübhəsiz ki, Fazil yüksək intellektli mədəni şəxs olub…

ƏLFAĞANIN MƏDİNƏYƏ ELÇİLİYİ

1960-cı illərin ortalarında Gülsüm xalanın gözəl qızı Mədinə boşanandan sonra kənddə olurdu. Günlərin bir günü Əlfağa ona elçi göndərir ki, bəs onu almaq istəyir. Gözəl Mədinə ağ koppuş əlləriylə uzaqdan-uzağa əmioğlusunun başına ala verib demişdi ki, o yatanda yorğan-döşəyinə ətir səpir, zımrıqlı Əlfağaya nəinki ərə getməz, heç onunla bir süfrə başında oturmaz…

Əlfağa, yəqin ki, çox məyus olmuşdu. Füzuli deyib ki, eşq dərdindən ağır dərd yoxdur…Düzdür, Əlfağanın kürən arvadı Hafizə ölüb-eləməmişdi, top kimiydi. Ancaq fermada işləyənlər nədənsə bir arvada qane olmurdular: götürək Alşır kişini, Məmmədverdini, cəyirli Məmmədağanı… Yəqin heyvanlardan nümunə götürürlülər…

ƏLFAĞANIN ŞƏKLİ

Mən Moskvada oxuyanda Ehtiramla məktublaşırdım. Bir dəfə zərfi açanda Əlfağanın şəkli çıxdı. Mən o şəkli Kamil müəllimgilin albomunda görmüşdüm. Şəkil, yəqin ki, Salyanda fotoatelyedə çəkilmişdi. Yəqin ki, fotoqraf Əlfağanın qabağında xeyli atılıb-düşmüş, saçını öz darağıyıa daramışdı… İnsafla desək, Əlfağa pis oğlan deyildi..

Çox dərin fəhmli və incə qəlbli insan olan Ehtiram bu şəkli elə-belə göndərməmişdi. Əlfağa adi adamdan çox rəmz idi. Bizim qaydasız, nizamsız, hüquqsuz həyatımızın rəmzi. Belə həyat hamını eyibli, qüsurlu, gözükölgəli edir. Bu, təkcə kiçik bir kəndin həyatı deyil, bütün ölkənin həyatıdır. Və hər kəsin başının üstündə bir əlfağa var ki, bir himlə onu mal kimi atın qabağına qatıb dama salmağa hazırdır…

16.01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 22. ƏLFAĞA (I)

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 22. ƏLFAĞA (I)

Янв15

“Əsgərlər, bu ehramların zirvəsindən sizə qırx əsr baxır!”

(Soldats, du haut de ces piramides quarante siecles vous regardent!”)

General Qurqonun yazdığına görə, bu sözlərlə Napoıeon 21 iyul 1798-ci ildə Misir ehramlarının önündə osmanlı məmlüklərlə döyüşdən qabaq öz döyüşçülərinə müraciət etmişdi. Qırx əsr deyəndə Napoleon Misir ehramlarının yaşını nəzərdə tuturdu.

Əfsanəvi Napoleonun tarixə düşmüş bu sözləri bilirsiniz mənə kimi xatırladır?

Sultan Səlimlə döyüşə girməyə hazırlaşan Şah İsmayılı? Yox! Dəlilərini tacir karvanını qarət etməyə aparan Koroğlunu? Yox!

Bəlkə İlham Dəmiryumruğu?

Yox, yox, yox!

Mən elə ilk dəfə Napoleonun bu müraciətini oxuyandan gözümün qabağına Əlfağa gəlib.

Bizm kəndlər üçün Əlfağa Napoleon vüsətli, Napoleon əzəmətli bir insan idi.

İnanmırsınız? Bəs niyə Səməd Vurğun deyəndə çoban Eldar qüdrətli bir dövlətin qüdrətli şahı olan Qacarın qoşununu milçək kimi qırdı, özünün də qarnına Misri qılınc soxub öldürdü, inanırsınız? Və indiyəcən bu ağ yalanı uşaqlarınız dərs kimi əzbərləyirlər, yalanı uyduranın heykəli isə indi də Bakının mərkəzindədir…

Mən qardaşbəylililərdən yazıram, Əlfağa isə isə surralıdır – ancaq burda ziddiyyət yoxdur. Əlfağa Hacı Mirağasının nəvəsi, Babanın oğludur. Yəni bu tarixi şəxsiyyəti öz kəndçimiz saymağa haqqımız var. Surralılar Əlfağanın davasını eləsələr, məhkəməyə müraciət etmək olar. Ya da püşk atmaq. Düşünürəm ki, püşk Azərbaycan məhkəməsindən daha etibarlı və ədalətlidir. Ya da surralıları qabaqlayıb Əlfağanın heykəlini qoymaq olar. Ya məktəbin qabağında, ya məscidin. Düzdür, onun Allaha inandığı barədə məlumatım yoxdur. Ancaq Allahı dandığını da eşitməmişdim…

Ərəbqardaşbəylidə nəyi bədbəxt hadisə saymaq olardı? Məsələn, Los Ancelesdəki yanğınlar kimi bir badbəxt hadisə. Bizdə də yanğın olub, məsələn, Əzizağanın evi bir göz qırpımında külə dönmüşdü. Ancaq bu, fərdi hadisədir. Mən bütün icma üçün problem yaradan hadisəni nəzərdə tuturam.

Kənddə bir neçə gün dalbadal yağan yağış bədbəxt hadisəyə bərabər idi. Yağış əlbəttə, nemətdir, ancaq vaxtsız, günlərlə yağan yağış yox. Belə yağışda torpaq yollar keçilməz olurdu. Kənddə, mən qırx-əlli il qabağı deyirəm, demək olar ki, heç kimin belə yağışlara uyğun paltarı, ayaqqabısı yox idi. Orası-burası deşilmiş qaloşla həyətin içində də gəzə bilmirdin. Ruslar deyirlər ki, bədbəxtlik tək gəlmir. Yağış başlayandan bir neçə saat sonra işıqlar sönürdü. Gedirdilər Ərəstunun qapısına, Ərəstun deyirdi, onluq deyil, hardasa yekə transformator yanıb, düzəlməyi bir həftə çəkər…

Və işıqlar sönəndən sonra gələn xəbər bədbəxt hadisəni fəlakətə çevirirdi: Əlfağa malları tutub!

Malları tutulanlar arvadlardan və kişilərdən ibarət dəstə düzəldib üz qoyurdular Surraya…

Əlfağa Ərəbqardaşbəylidə tutduğu malları Surraya aparıb öz damına salırdı. İndi fikirləşirəm ki, Ərəəbqardaşbəyli əhalisi kənddə gərək bir mal türməsi inşa eləyəydi, onda tutulan malları qarovulçu elə öz türməmizə salardı, daha adamlar dizəcən palçığa bata-bata Surraya getməzdilər…

Yağış yağmağında, mallarının dalınca gedənlər yolu hələ yarı eləməyiblər. Hər addım atanda bir batman palçıq qaldıran bu adamların hərəsi başına bir pambıq kisəsi atıb, arvadlı kişili hamısı bir-birinə oxşayır və qaranlıqda bir-birini seçə bilmirlər…

Nəhayət, gəlib Əlfağanın həyətinə çatırlar. Beş-altı it xorla hürüşür, Əlfağanın türməsindəki mallar yiyələrinin hənirini duyub zindan divarları arxasında mələşirlər…

Hafizə çıxıb deyir ki, Əlfağa gedib Pirəbbənin mallarını tutmağa, damın açarı da cibində… Zalətin, Ədalətin canına and içir…

Adamlar elə türmənin qabağında başları əyilmiş halda dayanıb Əlfağanı gözləyirlər. Başları həm Əlfağanın qorxusundan, həm yorğunluqdan, həm də islanmış kisənin ağırlığından əyilib.

İki saat keçəndən sonra Napoleon… yox, Napoleon yox, Əlfağa at belində gəlir.

Kaş Əlfağanın at belində Ərəbqardaşbəyli arvadlarının və kişilərinin qarşısında söylədiyi nitqi yazılaydı! Kaş indiki telefonlar onda olaydı! Səsi də yazılardı, video da çəkilərdi!

Mən bu böyük simanın kəndçilərimiz qarşısında söylədiyi nitqlərin ayrı-ayrı fraqmentlərini sonradan eşitmişəm. Bilirəm ki, Əlfağa tez-tez “qiryət”, “namus” sözlərini işlədirmiş. Yəni bu vacib keyfiyyətlərin mallarını pambığa buraxmış Ərəbqardaşbəyli xalqında olmadığını ya da kifayət qədər olmadığını bu xalqın üzünə deyirmiş. Gözünün içinə deyə bilmirdi, çünki xalq başını dikmişdi aşağı… “Utanun, utanun!” – deyən Əlfağanın səsi qaranlığı yarıb Kürü keçir, kəndimizin  o vaxt Komsomol adlanan adaşına qədər gedib çatırmış…

Əlfağa tutulan malların elə sabah boyunlarının vurulacağını, yəni rayona ətliyə veriləcəyəni deyəndə minnətə gələnlər ağlaşırmış…

Təxminən bir saatlıq nitqdən və Hafizə ərinin, daha doğrusu atının ayaqlarına düşəndən sonra Əlfağa sağmalları buraxır, subayları sabaha saxlayırdı…

Əlfağa, ağlım kəsəndən, fermada naxırçı olsa da, həm də qarovulçu idi. O həmişə və hər şeyin qarovulçusu idi – taxılın, pambığın, suyun… Qızmarda bağrı çatlayan bostanına oğurluqca su açmaq istəyəni atın qabağına salıb qovardı…

Əlfağa fenomeni – Azərbaycan həyatındakı qaydasızlığın, nizamsızlığın, təşkilatlanmanın və özünüidarənin rüşeym halında daolmadığının törəməsi və rəmzidir…

(ardı var)

15. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 21. GÜLSÜM XALA, OĞLU, NƏVƏLƏRİ

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 21. GÜLSÜM XALA, OĞLU, NƏVƏLƏRİ

Янв14

Gülsüm xala Hacı Mirğasının oğlu Əyyanın arvadı idi. Hacının iki oğlu, səhv eləmirəmsə, türmədə ölüb. Mircabbar müharibə iştirakçısı olub, yaralı qayıdıb. Öldüyü il bəlkə də 53-dür. Gülsüm xalanın ərinin nə vaxt öldüyünü bilmirəm. Yadıma gələn vaxtlardan o da qaynıxatınlar Zinyət xala və Dünya xala kimi dul arvad idi. Qızları ərdəydilər, yeganə oğlu Qasımağa Ələtdə olurdu. Dədəsinin yurdunda ikigöz, qabağı aynabəndli ev tikmişdi, orda uşaqsız bacısı Mədinə ərindən boşanıb kəndə qayıtdığı vaxtlar qalırdı. Gülsüm xala isə həyətdə ayrıca kiçik evdə olurdu, qızı ilə münasibətləri anababalıqdan çox soyuq, hətta davalı qonşuluğa bənzəyirdi.1960-cı illərdə Qasımağanın ikinci oğlu Əflatun nənəsi ilə qalırdı. Gülsüm xalanı mal-heyvanı, çoxlu toyuq-cücəsi, qazı, hinduşkası var idi, ona “dəstək uşaq” vacib idi…

Gülsüm xala öləndən  və nəvəsi Böyükkişi ata-bab yurduna sahib olandan sonra, yəqin ki, orda çox dəyişmişdi. 60-cı illərdə Gülsüm xalanın zəngin sayıla biləcək bağı bar idi, üzümü, narı satılırdı. Mal-heyvana baxmaq və bağa qulluq əsasən daim kənddə yaşayan Əflatunun boynuna düşsə də, Qasımağa da mövsüm işləri vaxtı tez-tez kəndə gələrdi. Qasımağa şofer idi “Ural” markalı çox yekə yük maşını sürürdü. Rusiyada indi bu maşınlar ancaq hərbidə işlədilir. Qasımağanın maşını da tank kimi heybətli. Musalıya çatanda nəriltisi bizm kənddə eşidilirdi. Qasımağa tək gəlmirdi, Böyükkişini, Təhmirazı da maşına yığıb gətirirdi. Həyətə çatıb gətirdiyi mal-heyvan, toyuq-cücə yemini boşaldan kimi Qasımağa uşaqları qabağına qatıb aparırdı Kürün qırağına. Komanda motoru işə salıb həyətə su vurmalı, su çənlərini, hövuzu doldurmaılı idi. O motorlar sovet mühəndis fikrinin nailiyyəti idi: gərək onun donluğuna iyirmi-otuz vedrə su töküləydi. Ancaq bu hələ onun işə düşəcəyinə zəmanət vermirdi. Yüz metr aralıda Qasımağanın .misi oğlu Kamil müəllim də Lətifi, İlhamı, Ehtiramı yanına alıb motorla əlləşirdi. Doğma əmioğlu olsalar da, Qasımağa ilə Kamil müəllim arasında uca boyluluqdan başqa heç bir oxşarlıq yox idi. Qarabuğdayı əmioğlusundan fərqli olaraq Qasımağa  ağ-sarışın idi, iri gövdəsi, düz qaməti onu ağ amerikalılara oxşadırdı, elə bil ki, hardasa Texasda ya Corciyada amerikalı quldar azyaşlı qullarını günün qızmar çağı amansızcasına istismaer edir…Qasımağa ilə anası Gülsüm arasında da oxşarlıq yox idi, yekəliyi deyə bilmərəm, ağ-sarışınlığı yəqin ki, Hacı Mirağası tərəfdən gəlmə idi. Kamil müəllim isə, zənnimcə, anası tərəfə çəkmişdi..

Gec-tez motor işə salınır, həyət-baca sulanır, çənlər, hovuz doldurulurdu. Qasımağa anasının yanında çox yubanmırdı. Bir də görürdün Uralın səsindən kəndin dam-daşı titrəyir. “Qulaq tutuurdu” demək istəmirəm, çünki Qasımağa ağır eşidirdi. Sürücülük vəsiqəsini necə alır, vaxtaşırı necə komissiyadan keçirdi – demək çətindir. Güman etmək olar ki, bunu balıq, kürü verməklə həll eləyirmiş. Deyirdilər ki, Qasımağa həm də fəal brakonyerdir, dənizdə tor atır… Ancaq Qasımağanın qəza törətdiyini də eşitməmişdim. Bəlkə də başqa maşınlar uzaqdan Uralı gğrən kimi burcudub yan keçirlərmiş…

Nədənsə mən Gülsüm xalanın oğlu və nəvələri motor işlətdikləri müddətdə qazan asdığını təsəvvür edə bilmirəm. Yuxarıda dediyim kimi, həyət toyuqla, qazla, hinduşka ilə dolu idi, onların yemini Qasımağa gətirirdi. Ancaq mənə elə gəlir ki, Gülsüm xalanın ürəyi gəlməzdi ki, gözünün qabağında hinduşka nədir, hətta bir toyuğun da başı kəsilsin. Bu, Gülsüm xalanının hümanizmindən, heyvansevərliyindən deyildi. Gülsüm xala, deyilənlərə görə, çox xəsis arvad idi. Bəlkə öz qarnına yediyini də itki sayırdı. Şübhəsiz ki, Qasımağa yola düşəndə toyuqdan, cücədən, hinduşkadan uşaqlara tutdurub maşına atırdı, yəqin əlli-altmış yumurta da yığılırdı. Gülsüm xala, çətin də olsa, buna dözərdi. Ancaq gözünün qabağında bir hinduşkanı ya qazı kəssəydilər, yəqin ki, o dünyaya gedib qayıdardı.

Öz malının, sərvətinin keşikçisinə çevrilən adamlar az deyil…

Gülsüm xalanın bəzən çəpərində qıraqda durub evinin yanından ya böyründən keçəni baxşlarıyla qarşılayır, onun ərazisindən uzaqlaşana qədər dalınca baxırdı. Yəqin dünyada etibar elədiyi bir adam da yox idi.

“Kamılın uşaqları gecələr mənim çəpərimin taxtalarını söküb aparıb vururlar lötkələrinə”, — deyə Gülsüm xala şikayətlənirmiş.

İlhamın kiçik kolazı var idi. Onunla işə gedib-gəlirdi. Deyək ki, gecə getdi Gülsüm xalanın hasarından taxtaları qopardı —  kolazın harasına vuracaqdı?

Bir dəfə hansı böyrüsə ağrıyanda qızlarından biri onu dilə tutub həkimə aparıb. Həkimin kabinetində baş verəni sonra Gülsüm xala sonra özü danışırmış. “Doxdur didi ağrıyan böyrüü görkəz, mən də ağrımıyanı görkəzdim. Dəli dörəm ki, ağrıyanı görkəzəm, məni kəsib-doğrıyalar…”

Əflatun nənəsi ilə yola gedirdi, yəqin qabağına qoyulanı yeyirmiş. Əflatundan sonra Gülsüm xaanın yanında Allahyar qalırdı. Allahyar Gülsüm xala üçün nəvə deyildi, əsl günü idi. Davalaşırdılar. Gülsüm xala elə hesab edirdi ki, bir qaynanmış yumurta uşağa artıqlaması ilə çatar. Allahyar nənə haqqını qəddarlıqla tapdayaraq iki yumurta qaynadır, Gülsüm xalaya dərin ruhi iztirablar çəkdirirdi…

Ay Güsüm xala, ay arvad, niyə kəsib o cücələrdən yemirdin…

Öz dediyinə görə on üç yaşında ərə getmişdi. Onun öz yaşını dəqiq bildiyinə şübhə ilə yanaşmaq lazımdır. Onun vaxtında sənəd, kağız olmayıb. Nə bilirdi neçə yaşı var? Doqquz yaşı da ola bilərdi, on doqquz yaşı da…

Deyək ki, on üç yaşı olub. On üç yaşınacan ona öyrətməyiblər ki, mal, sərvət insanın xidmətində olmalıdır, əksinə yox. Öyrətməyiblər ki, qız, qadın özünə baxmalıdır, yəni əyninə-başına, dilinə fikir verməlidir, yoxsa nəinki ərinin, hətta uşaqlarının da, nəvələrinin də gözündən düşər…

Gülsüm xalanı yeniyetmə ya gənc, zərif dərili, qırmızı yanaqlı qız kimi təsəvvür etmək mümkün deyildi. Yaxşı ki, nə oğlu, nə də qızları ona oxşamışdılar…

Əflatun məndən iki sinif yuxarı oxuyub – Təhmirazla, Ağappa ilə. Onlar kimi olmasa da, yaxşı oxuyurdu. Bəlkə o da ali məktəbə gedib çıxa bilərdi. Ancaq atası onu balıqçılıq texnikumuna qoydu. Balıqçılığı qurtaranları əsgər aparmırdılar… Toyu kənddə olmuşdu. Deyirdilər ki, kənddə bəy hamamı ənənsini Əflatun pozub. Deyib ki, Kür evimin dalından da, qabağından da axır, dəliyəm durub Salyana gedəm? Və cummuşdu Kürün, şişirtmə ilə desək, Kürün büllür sularına. Sağdışla solduş da dalınca…

İndi fikirləşirəm ki, bəlkə nənəsinin xasiyyətindən Əflatunda da varmış? Bəlkə Salyan hamamından qənaət məqsədilə imtina edib?

Bir dəfə kənddə məzuniyyətdə olanda  Ehtiramın yanına gedərkən Əflatuna rast gəldim. Bəlkə onu iyirmi il idi görmürdüm. Məni gözdən keçirib dedi: “Xeyrulla, aya, nə günə qalmısan!”

Başına xeyir, ay Əflatun, mən haçan yaxşı gündə olmuşdum ki… Sən bir özünə baxaydın…

Əflatunun ölüm xəbərini eşidəndə çox məyus oldum. Kənd uşağı id… Mənə elə gəlir ki, ondan heç kim inciməmişdi…

Mən Moskvada oxuyanda bir dəfə institutun yataqxanasında dedilər ki, mənə zəng eləyiblər və nömrə də qoyublar ki, zəng vurum. Demə Allahyar imiş. Mənə ünvan deyib qonaq çağırdı. Mosfilm küçəsində başqa bir azərycanlı ilə Mosfilm küçəsində qalırdı. O vaxt Böyükkişi türmədə idi. Allahyar bir neçə il idi ki, yorulmadan və pulunu əsirgəmədən onun işini azaltmağa çalışırdı. Moskvaya gəlişi də buna görə idi.

Allahyar təkid elədi ki, mən də onlarla nahar eləyim. Küftə bişirmişdi. Bəlkə də küftə bişirməyi nənəsinin yanında yox, Bakıda tələbə olanda öyrənmişdi. Gülsüm xala evində belə pozğunluğa, yəni küftə bişirməyə yol verməzdi…

Təsəvvür elədim ki, Gülsüm xala Allahyarın mənə küftə yedizdirdiyini bilir. “Küftəni neynirdi Cahangirin oğlı, küftəsi əssiy iydi, qoyıydun qabağına şordan-çörəydən, yiyib gediydi…”

Allahyarın küftəsi çox ləzzətli idi… Az qalmışdım yazam ki, o vaxtdan elə ləzzətli küftə yeməmişəm. Fikirləşib gördüm ki, o vaxtdan, deyəsn, o vaxtdan mən heç küftə yeməmişəm…

14. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 20. «MİLSƏNER» ƏLİBALANIN QIZLARI VƏ OĞULLARI

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 20. «MİLSƏNER» ƏLİBALANIN QIZLARI VƏ OĞULLARI

Янв13

20230721_135628

Mənim ağlım kəsəndən övladları kənddən çoxdan çıxmış, həmişə nəvələrindən biri ilə qalan iki arvad olub. Bunlardan biri kəndin yuxarı başında olurdu və indi də təəccüblənirəm ki, niyə mən onu heç vaxt görməmişəm, çünki ən azı mən səkkizilliyi qurtaranacan sağ olub. Bu arvad “milsəner” (milisioner) Əlibalanın anası idi. “Milsəner” ləqəb deyildi, Əlibala doğrudan da poqonlu idi, milis maşını sürürdü. Mən hələ məktəbə getməyən vaxtlar Əlibalanın böyük qızı Rübabə nənəsinin yanında qalıb və bizim kitabxanada işləyib. Yəqin ailə qurmağıyla əlaqədar Rübabə kənddən gedəndən sonra kitabxanada bir neçə ay ərzində kənd təsərrüfatını təzə qurtarmış qardaşım Seyfulla işləyib. O əsgərliyiə gedəndən sonra kitabxanay Gülbahar girib və daha heç vaxt çıxmayıb.

Rübabədən sonra nənəsinin yanında bacısı Elmira qalırdı. Elmiranı görmüşdüm, çünki bizim kənddə təkcə məktəbdə oxuyan vaxtlar yox, sonra da olub və tibb bacısı işləyib. Elmira gözəl olmasa da, yapışıqlı, qanışirin qız idi. Deyirdilər ki, onu istəyən çoxdur. Yaraşıq öz yerində, onun peşə sahibi olmağı, işləməyi, yəni pul qazanmağı da qiymətləndirilirdi. Elmiranı istəyənlərdən biri Qaraqaşlıdan olan Adil idi, ona “oğru Adil” deyirdilər. Nə oğurlamışdı – bilmirəm. Bəlkə heç nə oğurlamamışdı, elə adı çıxmışdı…

Adilin də özünə görə yaraşığı vardı. Birincisi, ucaboy idi, ən azı 180sm olardı. İkincisi… Çətinlik çəkirəm… Əslində uca boyu olan kişiyə ayrı gözəllik lazım deyil, hərçənd üzdən də pis deyildi. Gözlərində qırmızılıq olardı – bu, eşqdən də ola bilərdi, anaşadan da…Yəqin ki, Elmiraya görə bizim kəndin bütün toylarına gəlirdi. Qız toylarında, əlbəttə, brezent dalından baxırdı. Kişi toylarında hökmən oynayardı. Bir neçə dəfə yüngül dava da düşmüşdü, ancaq toyxananın içində yox, qıraqda. Deyirdilər Elmiranın başqa istəyənləri Adili vurmaq istəyirlər…

Elmira isə ona elçi ya məktub göndərənlərin hamısına qəti rədd cavab verirdi. Çünki sevdiyi oğlan var idi. Elmira Əbləsənin (yəqin ki, Əbdüləsən – yəni Həsənin qulu) oğlu Lazımı sevirdi.

Lazım haqqında nə demək olar? Mən “obaşdıları” yaxşı tanımırdım, Lazımı lap az görmüşdüm. Boyu uzun deyildi, olardı oğru Adilin sinəsindən. Ancaq oğru Adil kimi qara da deyildi, ağbəniz idi ya da onu ağ gün ağartmışdı. Çünki əmisi oğlu Məmmədhüseyn tikinti materialları bazasının şefi idi, Lazımı da götürmüşdü yanına satıcı-menecer kimi. Yəni Lazımın əli pulla oynayırdı. Kənd toylarında toyxanaya qardaşı Maliklə və imanqulularla girərdi. O da qardaşı Malik kimi oturanda başını geriyə atır, qaşları dartılı olurdu. Hökmən gülümsünürdülər – bilmirdin keflərindən gülümsünürlər, ya kasıb-kusuba, onlar kimi bəxti gətirməyənlərə rişxəndlə. Güman edirəm ki, onlar gülümsünməklə qızıl dişlərini göstrirdilər. Çünki o vaxtlar ağız dolu qızıl dişi olmaq indi cibdə ayfonun lap axırıncı buraxılışını gəzdirmək kimi bir şey idi. Saf dişlərini çıxartdırıb qızıl diş qoyanlar da var idi…

Malik, Lazım, rəhmətlik Adil çox vaxt bir sifarişlə  hava çaldırıb oynayırdılar. Rəhmətlik Ehtiram onların tərzini necə də gözəl çıxarırdı… Lazım əllərini qaşları səviyyəsində qaldırıb  elə də dayanır, gözlərini yumaraq qızıldiş ağzını bir az da geniş açırdı… Rəhmətlik Adilin oynamağı tamaşa idi. O, qollarını çiyni bərabərində uzadaraq əllərini oynadır, birdən yerindən qoparaq götürülürdü…

Adil hökmən xanəndəyə “Ana ürəyi”ni oxutdururdu. Səkinə xala toyxananın dalında “can bala” seyib ağlayırdı…

Kaş Ehtiram sağ olaydı… Allah sənə rəhmət eləsin, gözəl insan, səndən ötrü darıxıram…

Deyilənlərə görə, Lazıma varlı qohumunun qızını vermək istəyirdilər. Lazım özünü qanmazlığa qoyur, burcudur, ciddi söhbətdən özünü qaçırırdı. Günlərin bir günü qız tərəfdən bir dəstə arvad onu ortaya salıb tələb etmişdi ki, “axır sözünü” desin. Qorxusundan razılıq verməyə hazır olanda sevgilisi gözünün qabağına gəlmiş və Lazım kəkələyə-kəkələyə də olsa, ”yox” demişdi…

Yenə şayiələrə görə, arvadlar Lazımı döymüşdülər. Ancaq Lazım sevgisinə xəyanət eləməmişdi…

Yəqin Elmira kənddə tibb bacısı işləyən vaxtlar qardaşı Cabbar da nənəsinin yanında qalıb. O mənim bacım Ağənnə ilə bir sinifdə oxuyub və 1961-ci ildə o vaxt yeddiilik olan Ərəbqardaşbəyli məktəbini qurtarıb. Salyanda hansı orta məktəbi qurtardığını bilmirəm. Ancaq 70-ci illərdə taksi sürürdü…

“Milsəner” (milisioner) Əlibalanın anasının yanında qalan axırıncı nəvəsi Mehriban olub. Məndən iki sinif aşağıda oxuyurdu.

Sonralar cangüdən və parket generalı olmuş Vaqif kəndə hərdən gələrdi, onu kolazdan keçəndə görmüşəm. Neft institunu bitirəndən sonra təyinatla indi mənim yaşadığım şəhərə göndərilib, bir ilə yaxın elə mənim də işlədiyim zavodda tornaçı işləiyb…

Əlibalanın böyük oğlu Abdreyimi (Əbdürrəhim) kənd toylarında görərdim. Qardaşlarından boyunun uzunluğu ilə fərqlənirdi. Keflənən kimi sifarişsiz-təklifsiz ortalığa atılıb oynayır, köməkləşmə yapışıb toyxanadan çıxarırdılar. Yusifin oğlu Lazımın toyunda maraqlı bir şeyin şahidi oldum. Abdreymi (Əbdürrəhim) toyxanadan çıxara bilmirdilər, çünki kənddə o uzunluqda adam yox idi. Xeyli süpürləşəndən sonra bəyin qardaşını, kolxoz sədri Kazımı çağırdılar. Kazım bəlkə Abdreyimdən də uzun olardı. Ancaq onun həm də çox güclü olduğunu təsəvvür eləmirdim. O, Abdreyimi çəkib toyxananın ağzına tərəf gətirdi və qaldırıb taxtaların arasından qırağa tulladı. Abdreyim üzü üstə gecə şehi hopmuş və sərinləmiş torpağa düşüb huşunu itirdi…

Abdreyim də, səhv etmirəmsə, atası və qardaşı Cabbar kimi şofer idi.

Sonralar heç vaxt əsgərlik çəkməmiş Vaqif general-polkovnik rütbəsinə qədər yüksəldi. Bizim kənd uşağı, ata-anasının yeganə oğlu Şahlar canını verib Şuşanı alır, ona orden də qıymırlar, dəmir medal verirlər. Şücaəti can “güdməkdən” ibarət olanın sinəsində ordenlər, çiyinlərində generlal-polkovnik poqonları…

Bizim fəxrimiz Şahlar olmalıdır, parket generalı yox…

Parket generalının nə olduğunu bilənlər bilir, bilməyənlərə izah etməyə ehtiyac duymuram. Çünki Vaqif Axundov daha “parket generalı” deyil, “plastik-kütlə” generalıdır. Çünki, bildiyimə görə, sovetin, yəni xalqın qızıl milyonlarına tikilmiş plastik-kütlə zavodunu özünküləşdirib verib qardaşı Cabbarın ixtiyarına..

Xatırladıram ki, Cabbar taksi şoferi idi…

Bir vaxt o zavodda beş yüzdən çox ya minə qədər ixtisaslı fəhlə və mühəndis işləyirdi. Salyanın texniki ziyalılar zümrəsi formalaşırdı. Bu adamların içində kostyum, ağ köynək geyənlər, qalstuk bağlayanlar, kitab, qəzet oxuyanlar, dilinə söyüş gətirməyənlər, özündən böyüyə və ya tanımadığına “siz” deyənlər çox idi. Bu zavod Salyanın ictimai, mədəni simasını xeyli dəyişə biləcək bir implant idi…

Görünür, qismət deyilmiş.

“Milsəner” Əlibalanın törəmələrindən kiminsə nemətlərindən boğaza qədər və ondan da yuxarı faydalandıqları Vətən uğrunda haçansa döyüşdükləri barədə məlumatım yoxdur…

13. 01. 2025, Samara

(ardı var)

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 19. TAMAM XALA

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 19. TAMAM XALA

Янв12

20230721_135628

Tamam xaladan hökmən yazmalıyam.

Mənim yaxşı yadıma gələn vaxtlar Tamam xala sonbeşik qızı İnçəxanımla (İncəxanım!) qalırdı. Böyük qızı Minəxanım Qaraymanlıda, Vədilə Neftçalada, Narxanım Əlibayramlıda  ərdə idilər. Nisəxanım Bala Surra gəlmələrindən olan Əmən kişinin oğluna getmişdi, o da Əlibayramlıda olurdu. İnçəxanım (İncəxanım) subay idi. Yadımda fraqmentar şəkildə qalan şeylər də az deyil. Tamam xalanın həyatı həmişə davalı keçirdi, davaların iriləri də, xırdaları da var idi.

Məməmgil Tamam xalanın əri Atamalı kişidən çox danışırdılar. Müharibə vaxtı — yəqin bu, 43-də ya da 44-də olub – Kür donub. Elə buz bağlayıb ki, adamlar piyada, hətta araba da rahat keçirmiş. Atamalı kişi lələmə deyib: “Cahangir, hər addımıma bir imperial verələr, mən o buzun üstünə çıxmaram.”. İki gün keçməmiş görüblər Atamalı Kürü keçib, o taydadır…

Adamlar acından ölürdülər, jmıxdan, kəpəkdən ötrü nəinki buz üstündən, hətta qıl körpüsündən də keçərdilər…

Tamam xala hikkəli və hətta tərs arvad idi, gərək onu cinləndirməyəydin. Yəqin əri ondan da cinli imiş. Məməm danışırdı ki, bir dəfə Tamam xala başqa arvadlarla yaxınlıqda alaq vurarkən Atamalı kişi gəlib arvadıyla nəyinsə davasını eləyir. Tamam xala birdən cinlənib və başını əri tərəfə uzadıb: “Köpüyoğlu, nə isssiyirsən mənnən, vur başımı yar”. Atamalının da əlində dəmir nəsə var imiş, arvadından bu maraqlı təklifi eşidən kimi, həmin şeyi vurur onun başına. Məməm deyirdi Tamamın başından qan şoruldadı, arvad əlini yarasına basıb qaçdı suvat tərəfə ki, “köpüyoğlu gedirəm səni verəm prokrula, səni tutdurmasam, dədəmin qızı döürəm”.

Arvadlar Tamam xalanın qabağını kəsib bir təhər geri qaytarıblar…

Deyəsən, bu dava boranı üstündə olub. Atamalı qışda qaynadıb yeməyə xeyli boranı yığıbmış. Arvad da xəlvəti qaynadın qızlarla yeyirmiş. Atamalı bir də boranı yığdığı yerə baxanda görür ki, qış ehtiyatının ürəyi üzülüb…

Aclıq illərdində, xüsusən əri öləndən sonra və qızlarını ərə verəcən,  Tamam xala, yəqin ki, şox əziyyət çəkmişdi. Məməm deyirdi ki, bir dəfə kolxoza debitor borcu olduğu üçün gəlib evdən qab-qaşığını yığıb apardılar…

Tamam xalanın Əlibayramlıda yaşayan oğlu surralı Əvəzin qızı, Habillə Qabilin bacısı Tamaraya evlənmişdi. Qızı qaçırmışdı. Qabil isə Dünyamalının bacısı Narxanımı almışdı. Kim kimin bacısını əvvəl qaçırmışdı, bilmirəm, onu bilirəm ki, böyük qalmaqal və vuruşmalar olmuşdu. Əlibayramlıda oxuyan vaxtlar Qabili görərdim, taksi sürürdü. Arvadıyla dolanmırdılar. Elə mən oxuyan vaxtlar Narxanımı atıb təzə arvad almışdı. Təzə şəhərdə gənc  arvadı ilə yaşadığı mülkü mənə kimsə göstərmişdi. O zaman taksi şsürücüləri, xüsusən təzə “Volqa” işlədənlər, imtiyazlı zümrə idilər, indi proqramçılar qazanan kimi qazanırdılar. Ona görə bəziləri ya məşuqə saxlayır, ya arvadını təzələyirdi…

Bir dəfə Dünyamalını da gördüm. Bizim pedaqoji məktəbdə güləş yarışına baxmağa gəlmişdi – güləşiçilərdən biri dostu imiş. Kənddə əvvəllər onu bir neçə dəfə görmüşdüm. Dindirdim, deyəsən, heç dinmədi. Özünü elə təkəbbürlü aparan ikinci adam yəqin ki, Əliramlı şəhərinin rəhbəri, həmişə 99-99 nömrəli Volqada gəzən Bilal Kərimov olardı…

Dünyamalı dədəsinin yurdunda ağ daşdan ev tkdirirdi. Bir otaq tikib üstünü örtdü. Ev  illərlə elə də qaldı. Anası ərindən qalma komada olurdu. Koma lap dağılmağa başlayanda kürəkəni, Vədilənin əri Rəhim gəlib ona kiçik bir ev inşa elədi. Rəhim çox yaxşı adam idi. Cavan öldü. Ürəyi xəstə imiş. Yaxşı adamlarda saf ürək olmur ki…

Rəhim adlı kişi vardı,

Gözü uşaqlarının üstündə

Əli ürəyinin üstündə

Ölüb getdi…

Bu, mənim o vaxtlar Rəhimin öldüyünü eşidəndə yazdığım şeirdəndir. Şeir qalmayıb…

Uzun illərdən sonra, İnçəxanım (İncəxanım!) ərə gedəndən və Tamam xalanı da öz yanına Beşdəliyə aparandan sonra həyət Əlyara satıldı. Əlyar Dünyamalının tikilisini söküb Heydər üçün yekə ev ucaltdı…

Əlyargillə Tamamxalagil, yaxın qohum olsalar da (Tamam xala, mən bilən, Əlyarın dayısı arvad idi) yola getmirdilər. “Yola getmirdilər” yumşaq sözdür. Qanlı-bıçaqlı idilər…

Tamam xala sərt xasiyyətli olsa da, nəvələrinə qarşı çox mehriban idi. Yayın çoxunu Dünyamalının oğlu Atamalı, Qabillə Narxanımın oğlu Arif nənələrinin yanında qalırdılar. Dünyamalının qızı Kəmalə isə məktəbə gedənəcən çox vaxt kənddə Tamam xala ilə qalırdı.

Bizim evin günbatan tərəfində arxa qədər olan yerin çoxu o vaxt çəpərə salınmamışdı. Orda yaxşı ot bitirdi, axşamçağılar mal-heyvanın qabağına çıxan uşaqlar ora yığışıb oynayırdılar. Tamam xalanın nəvələri Ariflə Atamalı nənəsinin “Ağıllı” çağırdığı Ələkbər və Əzizağanın oğlu Əşrəflə düz gəlmirdilər. Oynamaqları çox çəkmirdi, elə dava düşürdü ki, ayırmaq olmurdu. Oğlanların dördü də əlli-qollu, dalaşqan idi. Tərəflərdən heç biri tam qələbə qazana bilmirdi, ancaq maykalar cırılırdı, burunlar qaynayırdı. Tamam xala, Bəyim xala yüyürüb gəlirdilər, hərə özünkündən yapışıb davanı yatırtmağa çalışırdı. “Ağıllının”, yəni Ələkbərin hirsini ancaq Bəyim xala yatırda bilirdi.

Əlibayramlı uşaqları ilə Ərəbqardaşbəyli uşaqlarının ədavətinin səbəbi mənə məlum deyil…

Pedaqoji məktəb Əlibayramlının Təzə şəhər hissəsində idi. Qabil də (təzə arvad alanacan), Dünyamalı da köhnə şəhərdə olurdular. Bir dəfə Arifə rast gəldim. Böyüyüb dəyişsə də, tanıdım. O da məni tanıdı. “Gedək qonağımız ol” da dedi. Əlində quş var idi, yadımda deyil nə quş olduğu, Arif o quşu təkidlə mənə bağışlamaq istəyirdi…

Tamam xala İnçəxanımla (İncəxanım) axşamlar gələrdilər bizə oturmağa. Bizim də televizorumuz yox idi, ona görə gələn söhbətə gəlirdi. Gələn kimi danışmazdı, bəzən xeyli dinməz oturub gözünü bir nöqtəyə dikərdi, elə bilərdin ki, sütunları ya pərdiləri sayır. Məməm ondan bir şey soruşmaqla, məsələn, Vədiləni ya Narxanımı xəbər almaqla Tamam xalanı dilə gətirirdi. Keçmişdən çox danışırdılar. Keçmiş çox ağır, Tamam xalanın əri ilə davalarını nəzərə alsaq, hətta qanlı olmuşdu. Puşkinin bir şeiri belə bitir: “Все мгновенно, все пройдет, Что пройдет, то будет мило». Yəni hər şey anidir, hər şey keçəcək, Nə keçirsə, xoş olacaq. Doğrudan da bir vaxt əziyyətli olmuş günlərdən gülə-gülə danışırıq…

Tamam xala bütün qəribəliklərinə, tərsliyinə baxmayaraq, düz arvad idi. Yəni yalan danışmazdı, yaltaqlıqdan, ikiüzlülükdən uzaq adam idi.

Sonra İnçəxanım (İncəxanım) Beşdəliyə ərə getmişdi. Bir müddət Tamam xala tək xala tək qaldı. Əfəlləyəndə qızı aparmışdı. Sonra dedilər ki, gözləri tutulub…

Beşdəlidə onunla görüşmüş kimsə mənə bir dəfə dedi ki, “Tamam arvad səni soruşurdu”. Çox tərsirləndim…Yaddaşda yaşamaq, xatırlanmaq nəinki xoşdur, hətta şərəfdir də…

Tamam xalanın ağ-bozumtul rəngli bir lanqı iti var idi. Damın böyründə yatar, gəlib-gedən olanda dikəlib bir ağız hürər, yenə başını yerə qoyardı. Yəni hürməyə elə həvəsli deyildi. Qonşu Əlyarın altı-yeddi iti olardı. Onlar 7/24 rejimində hürüşürdülər. Ancaq gəlib Tamam xalanın itinin qulağının dibində hürsələr də, cavab vermirdi…Tamam xala bir gün başa düşür ki, iti dama girib toyuqların yumurtalarını yeyir. Elə hirslənir ki, deyir “köpüyoğlunun iti, səni yandıracam”. İt yatdığı yerdə üstünə bir az neft tökür, kibriti çəkir. İt alışan kimi özünü ora-bura vurur, soxulur ot tayasına, taya od tutur yəni Los Anceles müsibəti baş verir… Yanğın komaya tərəf irəliləyəndə haraya gəlib söndürmüşdülər…

İt isə, xəzini və olmayan gözəlliyini itirsə də, sağ qalmışdı…

Ondan əvvəl bu köpək pambığa qarovulçu olan Ağadədənin atını hürkütmüş, at kişini çırpmışdl yerə. Ağadədəni yerdə huşsuz uzanmış görən Tamam xala onu ölmüş bilən ikiəlli başına vuraraq deyirmiş ki, ay müsürmannar, məni tutacaqlar, əlli-ayaqlı gedəcəm, kişi öldü…

Ağadədə xeyli huşsuz qalandan sonra gözlərini açır. Ağadədə kommunist, yəni bolşevik idi. Bolşevikin də canı… Oğluna xəbər göndərirlər. Eşşəklə gəlir, atasını uzunqulağa yükləyib aparır…(Bəlkə də Ağadədə ayılan kimi başına yığılanlardan soruşub: “Ata bir şey omayıb ki?” Lenin təliminə görə, bolşevik ictimai mülkiyyəti canından artıq sevməliydi. Ağədədə kişi də özündən çox sovxoz atından ötrü nigaran olmalıydı…)

Ağadədəni tanıyanlar onu eşşəyin üstündə təsəvvür edə bilərlər. Ağadədənin çox uzun qıçları vardı. Məşhur rəqqas Tsiskaridze həmişə qıçlarının uzunluğu ilə öyünür. Gərək o bizim Ağadədə kişini görəydi. Özü də eşşəyin üstündə. Qıçlarını yığsa da, ayaqları yerlə sürünürdü…

Allah Tamam xalaya rəhmət eləsin.

10-11. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 18. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (III)

YANVARDA YAĞIŞ

Янв11

20230721_135628

Ah, nə yağışdır bu yağır durmadan,

Leysan olurmuş demə yanvarda da.

 +

İmtahan olmuş yolu keçmək daha,

Yox səkidə bir yer ayaq basmağa.

 +

Horra topuqdan, ya da dizdən sudur,
Qarla yağış sel yaradır, qorxudur.

 +

Üz-gözünü buz gilələr titrədir,
Çətri deşib keçməyə qüdrətlidir.

 +

Yağsa belə bir neçə gün dalbadal,
Lap şəhəri bir gəmi tək qaldırar.

 +

Volqaya rahatca bizi endirər,
Asta üzər çayda, dayanmaz şəhər.

 +

Olmasa bir maneə, üç-dörd günə

Çatmaq olar bəlkə də Həştərxana…

 

09-10. 2025, Samara

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 18. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (III)

Янв10

20230721_135628

Qonşuda televizora baxmaq – televizor olmayana qədər “oturmağa getməy”in davamı idi. O vaxt televiziyanın bir kanalı var idi, onun da verilişlərinin çoxu rus dilində. İki-üç saat səhər verilşindən sonra axşam saat 5-ə qədər davam edən fasilə başlanırdı. Ertədən uşaq verilişləri olur, əsasən rus dilində cizgi filmləri göstərilirdi. “Ögey ana”, “Arşın mal alan”, “Məşədi İbad” kimi Azərbaycan filmlər bayramlarda göstərilirdi. Azərbaycan kanalında hər axşam bir bədii film göstərilsə də, onların çoxu rus dilində idi. Kəndlilər ekranda baş verənləri bir şey başa düşmədən izləyirdilər. Əsgərlik çəkib az-maz dilini öyrənmiş kişilər kinonu dili bilməyənlərə “başa salırdılar”. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıları yaxından tanıyandan sonra bildim ki, bizim adama dil öyrənmək üçün iki ya üç il yox, iyirmi-otuz il də azdır. Yəni o kino “başa salan” “tərcüməçilər” kadrları futbol oyunu kimi şərh edirlərmiş. Özlərini yerə vurub necə boyunlarına alsınlar ki, dili bilmirlər…

Məsələ burasındadır ki, sovet ordusunda əvvəl üç il, 1968-ci ildən iki il il xidmət edən azərbaycanlı adətən öz soydaşlarının arasında olur və onlarla elə öz dilimizdə danışırdı, rus dilində ancaq komandirlərdən əmrləri eşidirdi. Qardaşım Seyfulla uzaq Ural şəhəri Maqnitaqorskda öz kəndçimiz Qəhrəmanla üç il bir rotada xidmət edib, bir kazarmada yatıb… Süleymanın Qazaxstanda üç illik əsgəlik elədiyi vaxt yaxın yoldaşı arbatanlı (əslən ermənistanlı) Musa olub. Batumidə xidmət etmiş Adgözəlin də əsgər yoldaşları azərbaycanlı, bir neçəsi isə hətta salyanlı idi. Üsyəlik orda türkcəni yaxşı bilən bir acarın ailəsinə gedib-gəlirdi… Azərbaycanlı gənclərin böyük əksəriyyəti tikinti hissələrində xidmət edirdi. Yəni əsgər paltarında fəhləlik eləyirdi. Rusların, ya da rusdillilərin əhatəsinə tək-tük adam düşürdü. Ancaq bunun özü də dili öyrənmək üçün kifayət deyil. Dili, xüsusən danışığı öyrənmək üçün ünsiyyət lazımdır. Rusla azərbaycanlı arasında isə ünsiyyət nadir hallarda yaranır. Bir rusla bir azərbaycanlı adamsız adaya düşsələr, onların arasında, dostluq səviyyəsində də olmasa, az-çox yaxın münasibətin yaranacağına zəmanət vermək olmaz. Rusla azərbaycanlı arasında həyat tərzi, düşüncə tərzi, davranış fərqləri çox böyükdür. Əsgərlikdə, mən sovet ordusunu nəzərdə tuturam, azərbaycalının rusla yox, erməni ilə yaxınlıq ehtimalı çox idi, çünki musiqimiz, mətbəximiz, hətta mərasimlərimiz də oxşardır. Milli azlıqarın öz aralarında ixtilaflar olsa da, ruslar onlara “böyük qardaşlıq”, yəni əslində sözün neqativ mənasında “dədəlik” eləmək istəyəndə birləşirdilər…Mən, əlbəttə, rus məktəbində oxumuş və özlərini “rusdilli” adlandıran azərbaycanlıları nəzərdə tutmuram. Onları azərbaycanlı yox, sovet dövrünün yaratdığı “subetnos” adlandırmaq daha düzgün olar…

Ancaq dili bilməmək kəndin həyatında təzə bir şey olan televizora marağı azaltmırdı. Başqa yerləri, başqa cür yaşayanları, başqa cür geyinən, yeyib-içənləri görmək istəyi insan təbiətinin xassəsidir. İnsanların tarix boyu həyatlarını təhlükələrə ataraq tanımadıqları, olmadıqları yerlərə səyahəti elə-belə deyil ki…

Yetmişinci illərin axırına yaxın həftədə bir dəfə Azərbaycan dilində film göstərməyə başladılar. Bu, cümə günləri olurdu – yəqin “müsürmanlığımıza” görə… “Azərbaycan televiziyası və radiosunun proqramları” adlı qəzet çıxırdı, burda Azərbaycan televiziyasının, radionun 1-vi proqramının və “Araz”ın verilişlərinin vaxtı göstərilirdi. Televiziyanın cümə günü proqramında göstəriləcək filmin adının qabağında mötərizə içində yazılırdı “Azərbaycan dilində”. A 3 formatlı boz qəzetdə bu iki sözə baxmaqdan doymaq olmurdu…

Dildən əziz nə var?

Bəlkə ayda bir dəfə Azərbaycan filmləri, qalan həftələrdə isə azərbaycanca dublyaj edilmiş rus ya sosialist ölkələrinin filmləri göstərlirdi.  Çox yaxşıları da var idi. Mən o vaxtlar Kozintsevin “Kral Lir” filminə dönə-dönə baxmışam. Kral Lir bizim Səməndər Rzayevin dili və səsi ilə danışırdı. Səməndər Rzayev çox yaxşı aktyor deyildi, ancaq səsi, danışığı gözəl idi…

Sovet İttifaqının ömrü on beş-iyirmi il də uzansaydı, dilimiz canını tapşıracaqdı. Qorbaçov islahatları bizim dilimizi daimi canvermə vəziyyətindən qurtarıb həyata qaytardı…

Təəssüf ki, indi bu dilə bir nəfər yiyəlik eləyir…

Uşaqlıqda və yeniyetməlik dövründə sənətdən aldığım və indiyəcən qəlbimdə yaşayan dərin təəssürlərın hamısı üçün qonşu televizoruna minnətdaram. Haçan Məmmədhüseyngildə “Oqtay Eloğlu” tamaşasından sarsıntı keçirdiyim, haçan Ərəstungildə O`Henrinin hekayələri əsasında çəkilmiş “Qırmızıdərililərin rəhbəri” filminə baxarkən dəli kimi gülməyim indi də yadımdadır…

1970-ci il iyunun 21-də futbol üzrə dünya çempionatının finalına Ərəstungilin televizorunda baxmışam. Braziliya – İtaliya. 4:1… Bunu unutmaq olarmı?..

Süleyman əsgərlikdən gələndən sonra daha çox Məmmədhüseyngilə gedərdik. Tükəzban xala ertədən bizə dəyib axşam hökmən gəlməyimizi tapşırardı. Vüqar körpə olan vaxtlar çox ağlağan idi. Elə ağlağan idi ki, ona zəif xaşxaş suyu verib yatırdardılar…Yəni Vüqar körpəliyində kef çəkib… Bəzən körpə yatmırdı, Tükəzaban xala ilə Səmayə qonşuları gəzib xaşxaş suyu axtarırdılar…

Ancaq dil açan kimi elə şirin uşaq oldu ki, biz ora gedəndə yatmış olsa da, Səmayədən xahiş edərdik ki, oyatsın, danışdıraq…

Məmmədhüseyngilə axşamlar çox adam yığışırdı. Ağası müəllim, Məmmədhəsən hər gün gələnlərdən idilər. Nərd, domino oynanılırdı. Məmmədhüseyn oyuna çox ciddi yanaşırdı, Məmmədhəsən isə hər oyunu məzhəkəyə çevirir, oğurluq eləyir, bacanağını cinləndirirdi…

Mərcan xala da həftələrlə qızıgildə qalırdı. Belə vaxtlarda məməm də axşamlar gedirdi oturmağa. Maraqlı bir şey yadımdadır. “Günün ekranı” xəbərləri doyunca Heydər Əliyevi göstərəndən sonra keçrdi hava haqqında məlumata. Qadın və kişi diktor növbə ilə zonalar üzrə proqnozu deyirdilər. Məsələn, Rafiq Hüseynov deyir ki, Quba-Xaçmaza, Şəki-Zaqatalaya yağacaq, Şərqiyyə Əhmədiva deyir ki, Abşeron yarımadasına  yağmayacaq…

Bir neçə dəfə ziddiyyətli “yağacaq-yağmayacaq” sözlərini eşidən və, elmi dillə desək, kontekstə fikir verməyən Mərcan xala dözməyib əlini qəzəblə ekrana uzatdı: “Bular dəli olublar nədi? Biri deyir yağacaq, biri deyir yağmayacaq…”

Mərcan xala məməmlə, Tükəzban xala ilə elədiyi söhbətdən yayınıb “Günün ekranına”diqqətlə baxsaydı, görərdi ki, “bular” dəli-zad olmayıblar, “bular” xalqı axmaq ya avam yerinə qoyurlar, Salyanda üç gündür yağır, “bular” deyir ki, Salyan gündə üç faiz pambıq verib…Azərbaycanlılar bazarlığa Tiflisə, Yerevana gedirlər, “bular” deyirlər Azərbaycan SSRİ-də ən firavan yerdir…

Azərbaycanda Heydər Əliyev əsri başlanmışdı. Yalanın biri… Yox, bir qəpiyə də yox. Heç neçəyə…

Və bu əsr hələ də davam edir…

70-ci illərin sonuna yaxın yelevizorda futboldan başqa heç nəyə baxmırdım. Üzünə baxa-baxa sənə ağ yalan danışan adama neyləmək istəyirsən? Bəli, gözünün içinə tüpürmək. Azərbaycanın televiziyası da elə bir istək doğururdu…

Ancaq Tükəzban xalanın, Mərcan xalanın, qardaşlarımın, məməmin sağ olduğu günlərin həsrəti böyükdür…

10. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 17. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (II)

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 17. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (II)

Янв9

20230721_135628

Kamal hayküyçü, deyingən olsa da, nəinki kiçik qardaşları və yeganə bacısı, hətta anası Tükəzban xala da onun hörmətini saxlayırdılar. O, yeniyetmə yaşlarından atasıyla bərabər və bəlkə ondan da artıq özünü oda-közə vurmuş, ailəni müharibə vaxtı və müharibədən sonrakı aclıq illərində dolandırmışdı. Mənim yadıma gələn vaxtlarda 1960-cı ildə sovxoza çevrilmiş kolxoz maşınını sürürdü. QAZ 51 markalı taxta kuzovlu yük maşını indi də gözümün qabağındadır. Nömrəsi 28-56 АЗД. Onun əkizi olan ikinci maşını Adil Rzayev sürürdü. Nömrəsi 43-78 idi. Mən hələ aşağı siniflərdə oxuyanda hərdən başqa qonşu uşaqlarla birlikdə Kamal dayının maşınının kuzovuna dırmaşırdım. Qızı Xuraman kabinədə otururdu. Bir az toz iyi qarışmış xoş benzin iyi vura-vura məktəbəcən getmək xoşbəxtlik idi…

Kamal dayının öz maşını da var idi. Yəqin ki, bizim kənddə şəxsi avtomobili ilk dəfə o alıb. Birinci maşını, səhv etmirəmsə, Moskviç 403 idi, sonra 407 almışdı. Yaxşı sürücü idi. Yalnız bir dəfə — Bakı yolunda — ağır qəzaya düşmüşdü, ancaq bu, yaşının yetmişi keçən vaxtında olmuşdu.

Kamal dayı ailəsi üçün canını qoymağa hazır idi və qoyurdu da. Ailə — geniş mənada. Yəni qardaşlarının da, bacısının da ailəsini o özünkü sayırdı. Bunun, təəssüf ki, mənfi tərəfi də var idi. O, yaxınlarının hər işinə qarışırdı — bu can qoymağa hazırlığın qarşısında gərək onun bir sözü iki olmayaydı. Qardaşları da, bacısı da, Kamal dayının fədakarlığı müqabilində onun bəzən hampazorluğa çevrilən şıltaqlığına dözürdülər. Onunla ayaq-ayağa verən, onun tiranlığına itaət etməyən yeganə adam yəqin ki, arvadı Zərxanım idi.

Qəfər oğlu Səttarın qızı itaət eləsin? Heç vaxt! Ölərdi, ancaq dilini deyərdi.

Zərxanım bacıdan haçan Kamal dayını soruşan, qarğış eləyərdi: “Allah onu öldürsün!…”

Zərxanım vaxtaşırı Kürdən keçib Cəngəndə yaşayan qızıgilə gedərdi. Gedəndə ya qayıdanbaş hökmən məməmə dəyməliydi. “Ay, Xeyrulla, qayıdıb gəlmədün də… Məmün də qaldı burda tək, “- mənə deyərdi…

Uzun illər davalı, küsülü yaşayıb küsülü də öldülər. Gərgin onillərin ağır zəhmətlərindən yaxşı güzəran üçün vacib olan hər şey yaranmışdı: ev-eşik, avtomobil, mal-heyvan, təsərrüfat. Ancaq bu zəhmətlər xoşbəxtlik gətirmədi. Xoşbəxtlik, ailə səadəti üçün də zəhmət çəkilməlidir, ancaq bu zəhmətin təbiəti ayrıdır, bu zəhmət insanın ilk növbədə öz içərisini nizama salmağa yönəlməlidir, başqasını sındırmağa, itaətə gətirməyə yox…

Kamal dayıda, mənim müşahidəmə görə, anasında, qardaşlarında görmədiyim bir  cəhət vardı: o, yüngül fitnəkarlığa, təhrikçiliyə meylli idi. Köçəndən çox sonra bir dəfə kənddə olarkən atüstü lələmə dəyməyə gəldiyi vaxt kişini necə öz öladlarına, yəni bizə qarşı qaldırdığının şahidiyəm…

Öz ailəsində günü qara olan bu insan elə bil başqa ailələrdəki qalmaqallarda təsəlli tapırdı. “Sən öləsən, qırıllar bir-birrərin”, — deyərək qəhqəhə çəkərdi…

Çox qəribədir: ömrü boyu min cür çətinlikləri dəf etmiş, min cür işi həll etmiş, yoluna qoymuş bu adam niyə bir gün vaxt ayırıb arvadını boşamırdı? Axı boşandıqları dəqiqədən, nəhayət, insan kimi yaşaya bilər, günləri qara, yedikləri haram olmazdı! Xoşbəxtlik istəmirsən? Bu da xoşbəxtliyin düsturu!

Kamal dayıya belə xoşbəxtlik lazım deyildi. Ona müharibəni udmaq lazım idi. O, qələbə arzulayırdı. Ailə müharibəsindən isə qalib çıxan olmur.

Həm də gərək nəzərə alaydı ki, Zərxanım Qəfər oğlu Səttarla Mələyin qızıdır…Zərxanım zədələnmişdi, çoxlu yaralar almışdı, ancaq sınmamışdı…

Tükəzban xala, oğlunun tam əksi olaraq, sülhsevər arvad idi…

Tükəzban xalanın ailəsi haqqında bildiyim odur ki, ziyalı qardaşı Əlirza 37 ya 38-ci ildə irtica qurbanı olmuşdu. Məmmədhüseyn deyirdi ki, Tükəzban xala o vaxt yeniyetmə olan Kamalla Gəncəyə gedib həbsdə olan qardaşı ilə görüşüb. Sonralar Əlirzadan xəbər olmayıb. Tükəzban xala elə ömrünün axırınacan qardaşını sağ bilir, canına and içirdi…

Kamalla Ərəstun dədə yurdundan çıxandan sonra Tükəzban xala kiçiyi Məmmədhüseynlə qaldı. Subaylığında da, ailə qurandan sonra da Məmmədhüseynin anası ilə ucadan danışdığını da görməmişdim. O, içdə baş verə biləcək konfliktlərin qabağını qətiyyətlə aldığı kimi, ailəyə aid olmayan söhbətləri də başlanğıcda kəsirdi: “Öz sözünüzü danışın…”

Ailə həyatı xoşbəxt ola bilərmi? Bu suala cavab verməli olan hər kəs gərək ailə xoşbəxtliyinin nə olduğunu özü üçün müəyyənləşdirə. Bəlkə də bu məsələyə istisna etmə yolu ilə yanaşmaq daha yaxşıdır. Yəni xoşbəxlyin nə olmadığını müəyyənləşdirməklə. Bu üsulu rəhbər tutsaq, demək olar ki, ailə xoşbəxtliyi “can” deyib “can” eşitmək deyil. Can deyib can eşitmək insanın çəkdiyi ağır zəhmətlər üçün mükafat olan anlardır. Ailə xoşbəxtliyi daha çox yola getməkdir. Bu, az deyil. Bu, müxtəlif cinsli, müxtəlif təbiətli, fərqli aillərd böyüyüb fərqli tərbiyə almış, fərqli yaşayış qaydalarına alışmış  iki adamın bir-birinə hörmətli, səbrli münasibətidir. Yəqin ki, həm Ərəstun, həm Məmmədhüseyn haqqında demək olar ki, onlar yola gedirdilər. Onların xoşbəxt olduğunu da demək olar…

Ərəstun təhsil görməmişdi, uşaqlığı düşmüşdü müharibə illərinə, çox az oxumuşdu. Ancaq bu adamın həm qızıl əlləri vardı, həm də kəlləli idi. O, əsgərlik çəkməmişdi. Bir neçə ay yığmada olmuşdu. Salyandan Bakıya gedən yolun sağ tərəfindəki yüksəklikdə (salyanlılar ora dağ deyirlər) sovetin hərbi hissəsi yerləşirdi, bu, radiololkasiya stansiyası idi. Ərəstun üç-dörd aylıq əsgərliyini orda eləmişdi. Az vaxtda təhsil görməmiş bu adam radionu elə öyrənmişdi ki, kəndə işıq çəkiləndən və adamların çoxu radioqəbuledici alandan sonra o, kəndin radio ustasına çevrildi. O cihazların yaxşı çıxanı olurdu, illərlə işləyirdi, ancaq keyfiyyətsizləri çox idi. Qoruyucuları, xüsusən lampaları və adlarını bilmədiyim başqa detalları yanırdı. Gətirirdilər Ərəstunun yanına. Ərəstun qoyurdu radionu qabağına, sxemə baxa-baxa, yəni elə işin gedişində öyrənə-öyrənə radionun azarını tapıb düzəldirdi. Mən gecələr Ərəstunun yanında çox oturmuşam. Yox, öyrənmək üçün yox. Belə işlərə nə həvəsim, nə qabiliyyətim var. Mənim üçün Ərəstunla söhbət maraqlı idi. Söhbət Ərəstunun özü üçün də vacib idi: yuxusu qaçırdı…

Sonra adamlar yavaş-yavaş televizor da almağa. Ərəstun antenna qurur, xarab olan televizorları düzəldirdi.

Ərəstun məharətli dülgər idi. Hətta kolaz bağlayırdı…

Onun evini söküb, dala, Kür qırağına köçməyi bir yayın içində oldu. Yaşı on ildən də az olan evini söküb ailəni həyətdə tikdiyi aşxanaya yığdı və dalda ildırım sürəti ilə indiki evini tikdi.

Ərəstun gözəl bağ da salmışdı. İndi bizim evlə Adilin arasındakı yoldan keçən adam çətin təsəvvür edə bilər ki, burda sahibinin əliylə tikilmiş, qapı-pəncərələri bəzəkli ev, nadir meyvələri, üzümləri olan bağ var imiş…

09. 01. 2025, Samara

(ardı var)

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 16. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (I)

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 16. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (I)

Янв8

20230721_135628

1963-cü ildə biz lələmin iki il ərzində tikdirdiyi evə köçdük. Kəndin yolu evin dalından keçirdi, indi Adillə bizim aramzdakı yolun üstündə, yəni İmanqulu Rzayevin ağ daşdan tikdirdiyi üçgöz evlə bizim evin arasında Ərəstunun ikigöz, aynabəndli evi idi. Bizdən dalda, səhm etmirəmsə, İsgəndərin yurdunun qalıqları və yiyəsiz nar ağacları var idi. Hələ Kür aparan evimizdə yaşayanda o yolla məktəbə gedərkən Hüseynbala kişinin qoyunları o narlığın həndəvərinə çıxardığını görərdim. Kişi, Ərəstun və Məmmədhüseyndən fərqli olaraq, nəinki uca deyildi, hətta orta boylu Kamal da dədəsindən hündür olardı. Bəlkə də qocalıb əfəllədiyinə, əyildiyinə görə Hüseynbala kişi mənim gözümə alçaqboy görünürmüş… Kişi həmişə deyinər, arvada, gəlinlərə acıqlanardı…

Dağılmış yurdla Hüseynbala kişinin üçgöz evinin arasındakı geniş yer mal yatağı idi, indi ora Xammədin həyətidir. Məktəbə gedəndə bir neçə dəfə Kamal dayının mal ciyəsini əlinə dolayıb arvadı Zərxanımı qovduğunu görmüşəm…

Biz hələ Kürün qırağında olan vaxtlar Tükəzban xala axşamlar bizə oturmağa gələrdi. “Oturmağa getmək” o zaman adamların asudə vaxtarının bəlkə də ən vacib hissəsi idi. Kəndə işıq 1961-ci ildə çəkilib, batareylarla işləyən radio çox az adamda var idi, mənim lələm yaşda, ondan da xeyli cavan olanların çoxu, kitab oxumaq qalsın, adlarını da yaza bilməzdilər. Kənddə heç vaxt klub olmayıb, yay aylarında hərdənbir kino gətirir, mağazanın böyrünə ekran asıb hind fikmləri göstərərdilər. Kənd adamlarının bütün mədəni-maarif tələbləri “oturmağa getməklə” ödənilirdi. İşıqsız kəndin göz-gözü görməyən yollarla, heç vaxt bağlanmayan, həmişə qəfil atılıb dişini yumşaq bir yerə batırmağa hazır olan itlər mırıldayan həyətlərin yanından qorxa-qorxa keçməklə adamlar bəzən kəndin bu başından o başına bir-iki saatlıq söhbət üçün gedirdilər. “Oturmağa getməyin” konkret səbəbləri də ola bilərdi: toya hazırlıq, yasdan sonra cümə axşamları, xəstəyə dəymək, əsgər ötürmək, əsgərlikdən gələn olanda gözaydınlığı vermək… Amma Tükəzban xalanın ya Bəyim xalanın (Ağ Bəyim) bizə gəlməyi lələmə ağsaqqal və Quran oxuyan kişi kimi hörmətlərindən idi. Tükəzban xala lələmə “əmioğlu” deyirdi. Məməm danışırdı ki, bir dəfə söhbətin gedişində kişi Tükəzban xalanın hansı sözündənsə hirsləib özündən çıxıb, arvad qorxudan elə çaşıb ki, onu sakitləşdirməyə çalışarkən “əmioğlu” əvəzinə “əmigəlni” deyirmiş…

Lələmlə Tükəzban xalanın qan qohumluğu olub-olmadığını bilmirəm, bəlkə Hüseynbala kişi ilə qohumluğumuz ola, ancaq Tükəzban xala bizi çox istəyirdi, biz də onu çox istəyirdik…

Tükəzban xalagillə qonşu olandan sonra gün ərzində evə də olmasa, hökmən həyətə gəlib məməmlə dərdləşirdi. Söhbət çox idi. Evdə iki gəlin – Zərxanım və böyük Səmayə (Sənubər) vardı, Kamal dəlisov adam idi, nə isə gözünə istədiyi kimi görünməyəndə dava salır, Zərxanımı əzişdirirdi. Kamal dayı hərdən – bir neçə dəfə olmuşdu – Ərəstunun arvadını da döyürdü. Ərəstunun böyük qardaşına fövqəladə hörməti vardı, onun təhqiramiz hərəkətinə dözürdü. Səmayə (Sənubər) də dözürdü. Kamal onun həm qaynı, həm də doğma əmisi oğlu idi. Həm də dözməyib neyləyəcəkdi?

Biz təzə köçən vaxtlar Məmmədhüseyn Kubada əsgərlikdə idi. SSRİ-nin rəhbəri Xruşşovun qudurğan hərəkətləri nəticəsində Amerika ilə Sovet İttifaqı arasında sonralar “Qəraib böhranı” adlanan münaqişə yaranmışdı. Xruşşov Kubada nüvə silahı yerləşdirmiş, “azadlıq adası”na canlı qüvvə göndərmişdi. O vaxtacan Leninqradda (indi Peterburq) əsgəlik çəkən Məmmədhüseyn də okeanı aşaraq Kubaya gedib çıxmışdı…

Mən uşaq vaxtımdan başqa evə getməkdən çəkinirəm, kənddə ən çoxu dörd-beş evdə olmuşam. Ərəstunun evinə öz evimiz kimi gedib-gəlməyimə indi də təəccüblənirəm. Onu bilirəm ki, futbol üzrə SSRİ çempionatının 1965-ci ildəki oyunlarının nəticələrini cib dəftərinə yazmışdım, bu dəftəri uzun illər saxlayırdım. O vaxtlar televiziya ilə bütün transliysiyalar canlı idi, yazı yetmişinci illərin əvvəlində yarandı. Konsert, teatr tamaşaları veriləndə Ərəstungilin televizor qoyulmuş otağı qapı ağzınacan dolu olardı. Ağası müəllim, Gülağa, Məmmədhəsən, Yavər – həmişə gələnlərin adını çəkirəm, elə bil ki, mən qarışıq bunların Ərəstunun evinə çoxillik abonomenti vardı.

Ərəstunun televizoru, səhv etmirəmsə, Rekord adlanırdı, ekranı kiçik noutbuklar boyda idi, ancaq heç birinin öz televizoru olmayan adamların gözləri heyrətdən, heyranlıqdan elə geniş açılırdı ki, ekrandakıların, necə deyərlər, kipriklərini saya bilərdilər…

“Leyli və Məcnun” operasının 600-cü tamaşasının transliyası yadımdadır. Ərəstunun evində basırıq yaranmışdı, obaşlılar da yığışıb gəlmişdilər…

Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, Ərəstungilin körpə uşaqları vardı. Heç kimi Ərəstunla Səmayənin yerində təsəvvür eləmirəm, başqa hər kəs ağac qapıb gələnləri qovardı…

 “Neftçi” komandası SSRİ çempionatının Bakıda keçirdiyi oyunları televiziya ilə göstərilirdi. Futbol olanda Kamal dayı da gəlirdi. Kamal dayının öz televizoru olmalıydı, ancaq lap əvvəl çıxanlardan, ekranı indiki samartfonlar boyda. Nə göstərildiyini bilmək üçün gərək baxanın güclü fantaziyası olaydı. Kamil müəllimin elə televizoru var idi. Ekranda baş verənləri özü Sima xalaya və uşaqlarına təsvir edir, “ədə diyan ey, özümüz görürük” deyən arvadına məhəl qoymurdu..

Kamal dayıya əsl azarkeş demək olmazdı, o, cümə seyidləri kimi, “Neftçi” “Ararat”la oynayandan oynayana azarkeş olurdu. Neftçi  ilə Araratın oyunu Kamal dayı üçün erməni-müsürman davası idi. Yəni ortada namus-qeyrət məsələsi var. “Ayə vur, ayə qoyma, köpəyoğlu, hara vurursan…”

Neftçi uduzanda Kamal dayı elə bil şəxsən ermənilərə təslim aktını imzalayırdı. “Gənə bu götüpoxlu ermənilərə uduzdular, köpəy uşağı…”

Kamal dayınin nəzərində aftafa sivilizasiyanın ən böyük nailiyyəti idi və o bizə ermənilər qarşısında böyük üstünlük verirdi. Aftafalı millətin aftafasız millətə uduzmağı ona çox ağır gəlirdi…

Məlumat üçün deyim ki, “Neftçi”nin özündə də o vaxt xeyli erməni var idi. Kapitanımız da erməni Eduard Markarov idi. İnanmıram ki, onlar aftafa götürəydilər…

Kamal dayı özü idmanın daha populyar növü ilə — nərdlə məşğul olurdu və qardaşıgilə həm də nərd oynamağa gəlirdi. Ən çox Yavərlə oynayardı, çünki Yavərə uduzurdu, revanş götürmək cəhdləri yeni məğlubiyyətlərlə nəticələnirdi. Kamal dayı heç cür başa düşmürdü ki, oyunun hər sirrini bilə-bilə niyə bu uzundraza uduzur. Bir neçə tasdan sonra Yavər deyirdi ki, daha yorulub. Kamal dayı az qalırdı atılıb Yavərin boğazından yapışa, ancaq özünü saxlayırdı. “Gəl bir tas da oynayaq”. “Yox, maraqlı deyil. Yenə altında bir şey olsaydı…” Kamal dayı canlanırdı. “Gəl corabdan oynayaq”. Yavər bir az nəm-nüm eləyib razılaşırdı…

60-cı illərin əvvəllərində təzə corab, hətta ucuzu da, yaxşı priz sayıla bilərdi. Kasblıq idi, corablar dönə-dönə yamanırdı. Kişi pambıq corablarıın qiyməti 23-25 qəpik idi, bizim mağazalarda üstünə xeyli qoyurdular, 30-40, hətta əlli qəpiyə də satırdılar. Boş xonça qabları qaytarılanda bəzilərinin içinə corab qoyulurdu. Ucuz xonçanın qabına pambıq corab, bahalı xonçalarıın qabına isə o vaxt alverçilərin satdığı bəzəkli İran corabları. Pambıq corablar rezinsiz olurdu, bir az geyən kimi boğazı qırışıb ayaqqabının içinə girirdi… Ancaq xonça qabında belə corab da iri damaları olan burun dəsmalından yaxşı idi…

Oyun təzələnirdi. Gecədən xeyli keçdiyinə baxmayaraq Yavər formasını itirməmişdi və yenə bir mars iki oyunla corabı udurdu. Udan kimi durub deyirdi: “Gedək corabı ver”. Kamal dayı duruxurdu. “İndi hamı yatıb, səhər lap tezdən verərəm.” Yavər əl çəkmirdi. “Yatanı durğuzmaq olmur? Gedək, Zərxanımı çağır, versin corabı…”

Ərəstungildən çıxıb itələşə-itələşə Tükəzbanxalagilə sarı gedirdilər. Tükzbanxalagilin həyətindən səs-səmir gəlmirdi. Onların haçansa it saxlamaqları yadımda deyil…

08. 01. 2025, Samara

(ardı var)

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 15. HEYDƏRALI KİŞİ

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 15. HEYDƏRALI KİŞİ

Янв7

20230721_135628

1963-cü ildə, yayın axırında ya payızın əvvəlində, təzə evə köçdük. Yəqin elə o vaxtlar Heydəralı kişini ilk dəfə yaxından görmüşəm. Lələm ona muzdla çəpər çəkdirirdi. Heydəralı kişi çəpəri aliminium məftildən toxuyurdu. Aliminium kövrək şeydir, bu çəpər uzun yaşamadı…

Görəsən Ərəbqardaşbəylidə bu möhtəşəm kişini xatırladan nə qalıb? Oğlanları ona çox az oxşayırdı, nəvələri heç oxşamadılar. Bəlkə bu nadir insanın şəkilləri də qalmayıb…

O vaxt çox nağıl oxuyurdum, ona görə Heydəralı kişi mənə divlərin nağıllardakı təsvirindən yaranan surətini xatırladırdı. Sonra Heydəralı kişini daha çox Qaraca çobana bənzədirdim – onu da nə yekəlikdə ağaca bağlasaydın, bir nərə və bir təkanla ağacı kökündən çıxarıb toz qopara-qopara düzələrdi yola…

Heydəralı kişi işini dinməzcə görərdi. Birdən dayanır, ucadan, qalın, məxməri səslə gülər, bir ağız oxuyardı. Qonşumuz Pürüzə xala çəpərin başına gələndə kefi açılırdı. Söhbətləti tutrdu. Zarafatlaşırdılar.

Pürüzə xala fermada sağıcı idi, orda da olur, həftədə bir dəfə gəlib uşaqları Nisəxanımla Eldarın və özünün bir həftəlik çörəyini bişirirdi. Böyükkişi əsgərlikdə idi. Günortadan sonra yekə şalın arasına yığdığı çörəyini başına qoyub əlləri yanında düzəlirdi yola. Kənddə, mən bilən, əllərini yanına salıb başında yük aparan ayrı arvad yox idi. Bu, uşaq vaxtı adama o qədər maraqlı gəlirdi ki, istəyirdin düşəsən arvadın dalına. Yeddi-səkkiz təndir çörəyindən ibarət sarığın başda necə dəbərmədiyini müşahidə etmək idman yarışına baxmaq qədər maraqlı idi… Yolüsü Pürüzə xala mağazaya girib musalılı Tağıdan “ayın-oyun”, yəni qənd, çay və hökmən on-on beş qutu “Avrora” siqareti alıb düyünçəyə yığacaq, onu da çörək sarığına büküb yoluna davam edəcəkdi…

Fermanı heç vaxt yaxından görməmişdim. Uşaq vaxtı onu azad adamlar yaşayan Çənlibel kimi təsəvvür edirdim…

Pürüzə arvad çəpərə yaxın gələndə Heydəralı kişi cibindən tütək də çıxarıb çalırdı…

Heydəralı kişi günortadan sonra işini saxlayıb gedərdi. Bir dəfə axşam bizdə oturub lələmlə söhbət eləməyi yadımdadır. Oğlu Sərhabdan (yənin ki, Söhrab) danışırdı. Deyirdi Cahangir, Sərhabı gedib Moskvada yerin altında tapıb gətirdim…

Moskvada yerin altı haradır? Bəlkə Sərhab orda metroda işləyirmiş? Çox sonralar, müəllim işləyəndə, Sərhabı hərdən görürdüm, bir dəfə evə də gəlmişdi bizim radioya baxmağa. Ancaq Moskvanı soruşmaq yadıma düşmədi. Kiçik radionun adı “İney” idi. Baxıb başını buladı ki, bu sözün nə olduğunu bilmir. Dedim ki, “qırov”  deməkdir. Çox təəccüb elədi. Mən nə Rusiyada olmuşdum, nə əsgərlik çəkmişdim. Rusiyada yaşamış, dədəsinin dediyi kimi, hətta Moskvanın altına da girmiş adama mənim öz-öz özümə rusca öyrənməyim qəribə gəlirdi. Mənə elə gəlir ki, bu məsələ Sərhabı darıxdırdı da. Yəqin o vaxtacan ruscanı kamil bildiyinə arxayın imiş…

Heydəralı kişinin cavanlığı barədə heç nə bilmirəm. Mən məktəbdə oxuyan vaxtlar Musalı yaxınlığındakı su maşınından bizim cüyürə qədər gələn dərin suvarma arxını qazardı. Bu arxın çoxunu kənd qızları qazırdılar. Yeddiillik məktəbi qurtaran qızlar, bacım Ağənnə də olmaqla, Misir ehramlarını inşa edənlər kimi fövqəladə hünər göstərərək suvarma arxını elə dərinləşdirirdilər ki, yayda çimən azyaşlı uşaqlara boy vermirdi. Gün düşəndə arxın divarları uzaqdan şüşə kimi parıldayır, arx özü bobsley yarışları keçirilən trasa bənzəyirdi…

İlham deyirdi ki, arx təzə qazılanda onun içiylə qaça-qaça divarlarına tullanırmış…

Ekskavatoru əvəz edən bu qızlara sovxoz 30-40 manat pul verirdi. Qaraqaşlı südçülük sovxozunda on-on beş adamdan başqa hamı qəpik-quruşa işləyirdi. Bu sovxoz yaranandan quldur yuvası olub, dövlətin ayırdığını mənimsəyib, fəhlənin qazandığını yeyiblər. SSRİ-ni dağaıdan başqa səbədlər olmasayd da, Qaraqaşlı südçülük sovxozu onu gec-tez çökdürəcəkdi…

Sovxoz kişiləri kənddən qaçırmışdı. Qardaşım Seyfulla, Alıhüseyn Hüseynov, Şiralı Bədəlov kənd təsərrüfatı texnikumunu qartarmışdılar, ancaq hər biri ayrı işin dalınca getmişdi…

Heydəralı kişi sovxozda mövsümi işlər görürdü. Deyəsən, qızlardan başqa arx qazan kişi o idi. Onun da səliqəsinə söz ola bilməzdi. Belinin ağzı qılınc tiyəsi kimi parıldayırdı…

Heydəralı kişi bu bellə qəbir də qazırdı… Bəli, Heydəralı kişi qəbirqazan idi. Sonralar suvarma arxını texnika ilə qazırdılar. Ancaq qəbirqazma işində texnika insanı əvəz edə bilməz..

Xeyli sonra, rus yazıçısı Çexovun “Rotşildin skrpkası” hekayəsini oxuyanda əsərin qəhrəmanı Yakovla Heydəralı kişi arasında qəribə yaxınlıqlar görürdüm. Heydəralı kişi qəbirqazan idi, Yakov – tabutqayıran. Yakov yaxşı skripka çalırdı, Heydəralı kişinin də tütək çalmağı vardı. Çexov öz qəhəmanı haqqında yazır:  “… ondan uca və möhkəm adamlar heç yerdə yox idi”. Məgər bu, Heydəralı kişi haqqında deyil? Hekayəni oxuyanlar Yakovun arvadı ilə Heydəralı kişinin arvadı Qızana xala arasında da oxşarlıq görə bilərlər…

İndi Qızana xala haqqında. Qızana xaladan yadımda qalan odur ki, bu arvad evdə oturub havayı çörək yemirdi. Bu çəlimsiz, zahirən əfəl arvad illərlə səməni halvası bişirib Salyanda satırdı. Bilmirəm, indi səməni halvası bişirən var ya yox. Çox dadlı halva idi. Ancaq bu zəhmətkeş arvadı lələmin görən gözü yox idi. Çünki Qızana xala işlərini elə planlaşdırırdı ki, suvata düz saat on ikidə, yəni lələm kolazı kilidləyib namaza və nahara gedən vaxt gəlib çatırdı. Lələm deyinə-deyinə zənciri qaytarıb kolaza atır, Qızana xalaya danlaq vura-vura onu keçirirdi… Yəqin gecikdiyi namazı qılanda Allaha yalvarırmış ki, bu arvadın şərindən onu qurtarsın…

İki gün keçən kimi Qızana xala yenə halva dolu zənbiliylə saat on iki tamamda suvata gəlib çatırdı…

Heydəralı kişinin boyu 180 sm-dən çox olardı, çox yekə olsa da, köklüyü yox idi. Başqa ölkədə, başqa şərautdə belə adam şöhrətli atlet, qızıl medallı çempion, ən azından meydan pəhləvanı olardı. Kənddə ona “yekəqarın Heydəralı” da deyirdilər. Hərçənd onun qarnı yox idi. Heydəralı kişinin fiquru Mikeancelo yaradan heykəllər kimi monumental idi…

Onun bir oturuma otuz yumurta yeməyindən, başqa bu cür “qastronomik” hünərlərindən danışırdılar. Nə qədər düz olduğunu deyə bilmirəm. İştahı var idisə, qarnı aparırdısa, öz malını yeyirdisə, kimə nə dəxli var?

Maraqlı bir əhvalat olmuşdu. Bizim qonşu arvadlardan birinin yeniyetmə oğlu tez-tez evə girir, dəstərxandan çörək kəsib çıxırmış. Çörəyin də qıt vaxtı. Anası dözməyib qışqırır: “Bi nə çörək yemək oldu? Heydəralı olmusan?” Heydəralı kişi də bu vaxt çəpərin qabağından keçirmiş. Yoğun, məxməri, Xan Şuşinskinin “Qarabağ şikəstəsi” oxuduğu səslə deyib: “Dədənin çörəyini yemişəm?!”

Arvad vurub özünü ölülüyə…

07. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 14. SÜNİYƏ (HÜSNİYYƏ) VƏ CƏFƏRAĞA