Архив тегов | Aşıq Bəylər

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 25. TOYLAR. AŞIQ BƏYLƏR HAQQINDA

Янв18

Hava qaralmağa başlayandan “aşıqçılar”, yəni musiqiçilər terlərini tutub başlayırdılar. Yemək yeri toyxanadan ayrı idi, buna görə adamlar toyxanaya tədricən doluşurdular. Başı xeyli yarım olan bir kasa bozbaşı yeyib yüz qram araq içəndən sonra toyxanaya girirdilər. İlkaxşamdan toyxanada çoxlu uşaq olurdu, böyüklər gəldikcə sərxeyir onları durğuzub aşağı başa keçirirdi. Toy gur olanda uşaqlara yer qalmırdı və onlar çıxıb qıraqdan baxırdılar. Xeyli adam yığışandan sonra bəy sağdışla solduşun arasında toyxanaya girir və musiqi sədaları altında gedib yuxarı başdakı yerini tuturdu. Aşıq isə hələ yox idi. Aşıq dincəlirdi. Toy sahibinin evində şərait olmayanda aşığı qonşuda yerləşdiridilər. Yadımdadır ki, Abasqulunun toyu olanda  Pənahıın toyxanaya gəlişini səbrsizliklə gözləyənlər deyirdilər ki, aşıq İbadın evində qonaqlıqdadır…

Saat ona yaxın əvvəlcə bir nəfər aşığın sazını toyxanaya gətirirdi. Saz görünən kimi “aşıqçılar” tuş çalırdılar. Saz gələndən sonra intizar daha da artırdı. (Maraqlı burasıdır ki, Salyan aşıqları içində Bəylərdən başqa saz çala bilən yox idi. Qalanları ancaq dınqıldadırlar. Ancaq bir evdə belə musiqi alətinin olmadığı kəndin adamı çalmaqla dınqıldatmağı necə ayıra bilərdi?) Nəhayət, elan eləyidilər ki, “aşıq gəlir!” Aşıq bir neçə adamın əhatəsində qaranlıqdan sıyrılıb toyxanaya girirdi. Aşıqçılar ayaqğa qalxıb “tuş” çalırdılar. Toyxanadakıların da bir hissəsi dururdu – indi “həcilər” yas məclisinə girəndə durduqları kimi…

Aşıq toyxanaya girən kimi oxumurdu. Toya gələnlər sərxeyir vasitəsilə hava çaldırıb oynayırdılar. Mənim yadıma gələndən bizim toylarda həmişə Ərəstun sərxeyrlik edirdi və gənc vaxtlarından toy idarəçiliyində böyük ustalıq və səriştə göstərirdi. Onun toyu idarə etməsini maestro Noyazinin dirijorluğu ilə müqayisə etmək olardı. Maestro Nyazi kimi Ərəstunun da əlində çubuq olurdu və bu çubuğun qabağında heç kim xaric çalmırdı, yəni artıq-əskik hərəkət eləmirdi, eləyən toyxanadan çıxarılırdı…

Nəhayət, aşıq sazını götürüb balabançıların müşayiəti ilə toyxanın ortasına çıxır, “nağıl” ya dastan danışırdı. Bəzən aşıq xanəndəsi ilə deyişirdi. Aşıq Ramizlə Cəbrayılın deyişməyi yadımdadır. Binlar bir-birinə hərbə-zorba gəlməliydilər. Aşıq Ramiz nə deyirdisə, Cəbrayıl ona belə cavab verirdi: “Cəbrayılam, çaylar kimi çağlaram, Sən öl, Ramiz, səni bu stolbaya bağlaram”…

“Stolba” — əslində rusca “stolb”dur. Toyxananın ortasında, düz aşıqçıların stolunun qabağında toyxananın üstünü saxlayan dirək olurdu. Bu dirək çox vacib dirək. Xanəndənin qabağında durub ona “ana ürəyi”ni oxutduran adam əgər qanuni yüz qaramdan əlavə özü gətirdiyi bir şüşə arağı da içmişdisə, dalını dirəyə verirdi, çünki həm “Ana ürəyi”ni yaratdığı həyəcandan, həm də yarım litrdən çox araq beyninin dərin qatlarına nüfiz etdiyindən yıxıla bilərdi…

Aşıq oynayırdı da. Əynində bolşevik komissarının paltarı, əlində çala bilmədiyi saz, ayağında bahalı uzunboğaz general çəkməsi – dala-qabağa gedir, guya oynayırdı…

Biz isə teatr, tamaşa, musiqi tamarzısı idik. Ac adama yavan quru çörək də dadlı gəlir… Biz nə görmüşdük, nə eşitmişdik ki…Tamaşa tələbatı isə insanın təbii xassəsidir. Hələ iki min il əvvəl Roma şairi və yazıçısı Yuvenal deyib ki, xalqa çörək və tamaşa lazımıdır…

Toyxananın aşağı başında, girəcəkdə bir stol qoyulurdu. O stol bəzənmirdi, üstünə örtük də atılmırdı. Onun arxasında kəndin qocaları otururdular. Müxtəlif illərdə o fəxri yerdə Alışır və Qəfər qardaşlarını, Əliağa kişini, Saleh kişini, Əbilhəsən və Əlihəsən kişini görmüşəm. Lələm də hərdən oturardı. Çalğıya, ümumiyyətlə, musiqiyə, elə həvəs göstərməzdi. Ancaq evdə hərdən-hərdən mərsiyələri avazla oxuyanda gözünün yaşı axardı…

Qənbərin toyuna Aşıq Bəylər gəlmişdi. Toya hansı xanəndənin ya aşığın gələcəyini an azı bir həftə, bəzən bir ay qabaq kənddə bilirdilər. Ərəbqardaşbəyli əhalisi, Bala Surra qarışıq, çox narazı qalmışdı. Adamlarımız avropalılar kimi şüurlu, siyasi cəhətdən fəal olsaydılar, Alışır kişinin evinin qabağında etiraz nümayiş keçirərdilər, başlarının üstündə “Rədd olsun Aşıq Bəylər!” yazılmış banerlər də tutardılar. Ancaq bizim xalq qıpıq və hətta başıqapazlı olduğundan narazılığı qalmışdı içində. Təkcə balasurralı Fazil Aşq Bəylərə qarşı kampaniya aparır, hətta təhqirli ifadələr işlədirdi…

Aşıq Bəyləri kim seçmişdi? Bəlkə Məlahət  özü? Əgər belədirsə, Məlahətin gözəl musiqi zövqü varmış. Qənbərin toyu yadımda deyil, bəlkə Əlibayramlıda olmuşam. Ancaq bir neçə il sonra Aşıq Bəylərin necə gözəl müğənni və musiqiçi olduğu mənə çatdı. Onun “Şirvan şikəstəsini” ürəkdn sevdim və indi də sevirəm. Aşıq Bəylərin “Şiran şikəstəsi”, Alim Qasımovu çıxmaqla, bu gözəl meodiyanın ən yaxşı ifasıdır. Alim Qasımov da, fikrimcə, Bəylərin ifasından xeyli bəhrələnib, o da bizim yerlimiz kimi Tufarqanlı Abbasın sözlərini oxuyur…

1976-cı ya 77-ci ildə Salyanın sonralar Əlieyv kompleksinə yer eləmək üçün sökülmüş mədəniyyət evində mədəniyyət gənc aşıqların respublika müsabiqəsi keçirilirdiə Azərbaycanın çox yerindən gənc və yeniyetmə sazçalanlar gəlmişdilər. Fasilə zamanı onlardan bir neçəsinin Aşıq Bəylərin başına yığışdığını gördüm. Onlar aşıqla ustad kimi danışırdılar. Aşıq gənclərin  xahişilə birinin sazını alıb qəşəng çaldı da. Aşıq Bəylər belə aşıq bəylər idi…

(ardı var)

18. 01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 24. TOYLAR: BABAKİŞİNİN TOYU, «ULDUZLU TOYLAR»…

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 24. TOYLAR: BABAKİŞİNİN TOYU, «ULDUZLU TOYLAR»…

Янв17

Altmış-yetmiş il bundan qabaq bəziləri kənd məktəbini qurtarancan heç Salyana da getməyən, klub, kino, teatr, sirk görməyən uşaqlar hər il səbrsizliklə Novruzu və toyları gözləyirdilər. Toylar adətən yay aylarında olurdu. Qalan bütün aylarda toy eləmək riskli iş idi. Bizim yerlərin havasına etibar yoxdur, toyun yaxın ərəfəsində ya elə toy günü başlayan leysan toyu müsibətə çevirirdi. Qabağa qaçaraq mərhum Babakişinin toyunu, əslində baş tutmamış toyundan deyim. İli yadımda deyil. Bəlkə də yazın axırı, ya da yayın əvvəli imiş. Məməmin yerlisi, arbatanlı gözəl Həziranla Babakişinin toyu günü elə leysan başladı ki, hamı ertədən mal-heyvanı dama salıb girdi evə. Leysan Əbilhəsənin həyətində yemək bişirilən yeri bataqlığa çevirmiş, qazanlar, teştlər yağış suyu ilə dolmuşdu. Boş toyxanada da dizəcən su. “Aşıqçılar” da boynu bükülü yığılıblar evin bir küncünə. Əbilhəsən kişi Borodino döyüşündə məğlubiyyətdən sonra Filidə generallarla müşavirə keçirən feldmarşal Kutuzov kimi öz yaxınları ilə  müşavirə keçirərək qərarını elan edir: Toy ləğv olunur. Deyilənlərə görə, bunu eşidən Babakişi əyninə xeyli böyük bəy “qəssum”unda qapıya cumur ki, mən gedirəm bəy çıxmağa. Beş-altı adam onu süpürləyib qapıdan geri çəkir, Babakişi onlara təpik ata-ata, cırmaqlaya-cırmaqlaya qışqırır ki, yox, mən bəy çıxmalıyam, buraxın, dədəmi öldürəcəm…

Desəm ki, o leysan məni elə Babakişi qədər məyus eləmişdi, şişirtmiş olmaram. Çünki uşaqlıda kənd toylarını bəlkə bəydən də çox səbrsizliklə gözləyirdim: musiqiyə sevgimə görə. Kəndin lap yuxarı başından çalğı səsi gələn kimi ürəyim az qalırdı çırpınıb sinəmdən çıxa…

Mənim bacım Ağənnənin toyu 1975-ci il sentyabır 5-də olub. Axşamçağından başlayan külək get-gedə elə güclənirdi ki, toyxananı içərisindəki arvadlar qarışıq laxladırdı. Toyxananın büründüyü brezenti külək şişirdir, bütün bu həngamənin havaya qalxmaq təhlükəsi yaranırdı. Xeyli adam dayaq verməklə, ciyə bağlayıb çəkməklə toyxananı birtəhər saxlayırdı. Eyni vaxtda Cəngəndə də toy idi. Ya orann küləyi daha güclü olmuşdu, ya o toyxananı çəkənlər səhlənkarlıq eləmişdilər – külək toyxananı çərpələng kimi qaldıraraq aparıb atmışdı pambıq sahəsinə…

Uşaqlıqdan yadımda qalan ilk toy Seyfullanın toyu olmalıdır. Ancaq o toydan yadımda qalan həyət-bacada çoxlu qonaq,  Salyandan gəlmiş ətirli arvadlardır. Çalğı yadımda deyil. Kim bilir, bəlkə də ertədən yatmışam. Belə şeylər çox olurdu. Uşaq bir ay toy gözləyir, günləri sayır, toy günü o qədər vurnuxur, mal-heyvan dalınca o qədər qaçır ki, toyun lap əvvəlində, salyanlı tumsatanlardan alıb cibinə tökdüyü tumu yarıyacan çırtlamamış toyxananın aşağı başında dalını taxtalara dirəyib yatırdı, ağzı da qalırdı açıq…

Seyfullanın toyundan sonralar danışılanlardan ən maraqlısı bu idi ki, lələm, Quran oxuyan adam olduğuna görə, araq verməyib. O vaxt pul yazdırıb yeməyə oturan hər kişiyə yüz qramlıq daş stəkanda araq verilirdi. Deyilənlərə görə, lələmin bu zalım hərəkətindən keflərinə soğan doğranmış bir neçə nəfər narlığa girib ucadan ögüyürmüş ki, kişi eşitsin. Lələm də qaranlıqda görmədiyi adamların ünvanına guya deyirmiş: “Ölün! Harda o zəhrmarı içdüz?!”…

60-cı illərin ortalarına qədər kəndin kişi toyları aşıqlı olurdu. Kənddə Aşıq Pənahı, Aşıq Bəyləri, bankəli Aşıq Ramizi görmüşəm. Bunların əslində adları aşıq idi. Aşıq söz qoşmalı, saz çalmalıdır. Salyan aşıqlarından söz qoşanı yox idi, bunların adından şeir yazırdılar. Aşıq Bəyləri çıxmaqla, saz da çala bilmirdilər, elə sinələri üstdə tutub dınqıldadırdılar. Geyimləri də bolşevik komissarlarını geyimindən fərqlənmirdi. Kim onları belə geyindirmişdi, bilmirəm. Bircə tapançaları çatışmırdı…

Tədricən toya tək xanəndə gətirməyə başladılar. Məmmədhüseyn Məmmədovun toyunda Nəriman Əliyev oxuyub – bu müğənninin radioda lent yazıları var idi. Salahın toyuna Şahmalı Kürdoğlunu gətirmişdilər. Ancaq Salahın toyunun ulduzu  Şahmalı deyildi. Əsl uşduzlar gənc, ancaq sürətlə məşhurlaşan Aftandil İsrafilovla Vəli Qədimov idi. Bizim kənd toylarına gələnlərin içində ən məşhuru, əlbəttə, Rəmiş kimi tanınmış gitaraçı Rafiq Hüseynov olub. Sima xalanın qardaşları Rəmişlə dost idilər, onların dəvətiylə təzə-təzə adı bütün ölkəyə yayılan, ev maqnitafonuna yazılmış ifaları  hər çayxanada səslənən, rentgen kağızından düzəldilən valları hər tində satılan bu virtuoz musiqiçi 1970-ci il avqistunda Gülağa Ağasıyevin toyuna gəlmişdi. Rəmişin ifaçı kimi zirvə dövrü elə vaxt olub…

Sonralar, çox sonralar Rəmiş Ehtiramla dostlaşmışdı, onu çox istəyirdi…

Gülağanın toyunda xanəndə Qaraxan Behbudov idi. Rəmiş kimi sənətkarın yanındakı az adamın yadında olar…

Aşıqlı toylar kasıbların teatrı idi…

Mən birinci sinifdə oxuyanda, yəqin ki, 1961-ci ilin yazının axırında kəndə kəndirbazlar gəlmişdilər. Məktəbin yuxarı sinifləri təzə məktəbə, yəni ləğv olunmuş kolxoz üçün tikilmiş idarə binasına köçmüşdülər. İbtidai siniflər köhnədə qalırdı. Sonralar yerində mağaza tikilmiş həmin məktəbin qabağnda bir-birindən xeyli aralı iki dirək basdırıb onları ciyə ilə birləşdirmişdilər. İki kəndirbaz əllərində balans payası ciyənin üstü ilə gəzirdi. Aşağıda zurna, təbil çalınırdı. Keçi maskası geymiş kloun mayallaq aşa-aşa çəmənliyə yığılmış adamlara yaxınlaşır, tamaşanın pulunu yığırdı –uşaqdan10, böyükdən 20 qəpik…

O vaxt yaşadığım xoşbəxt dəqiqələr sonralar həyatımda az olub…

İndi aşıqlı toylar haqqında.

Toyxanalar üç-dörd günə çəkilirdi.Çox dərin çonalar qazılır, teleqraf, elektirik dirəkləri boyda dirəklər basdırılır, sonra üstü, böyür-başı taxtalanır, sovxozda açıq havada qurudulan pambığı örtmək üçün istifadə olunan qalın brezentlə bürünür, yalnız girişi açıq qalırdı. Toyxananın başında bəy stolu qoyulurdu. Sağ əldə “aşıqçılar” otururdular – zurnaçı (balabançı), onun dəm tutanı, xanəndə qavalıyla, dümbəkçi. Toy yarı olanacan aşıq toyxanaya girmirdi, toyu xanəndə “aparırdı”. Bizim kəndin toylarına gələn aşıqların yanında bir neçə dəfə Cəbrayıl gəlib – mərhum Sovet müəllimin yeznəsi.

Çalanların stolunun böyründə manqal olurdu, bu manqalda dümbəkçi dümbəyini, xanəndə qavalını qızdırırdı. Nəmişlikdə bu alətlərin dəri hissəsi boşalır, çalmağa yaramır. Toyda qabaqcadan manqala baxan təyin olunurdu. Bu, çox fəxri vəzifə idi…

(ardı var)

17.01. 2025, Samara

əvvəli burda:

ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 23. ƏLFAĞA (II)

AŞIQ PƏNAH KAZUSU. «İSTƏRƏM ÜZÜNDƏN PAY, BU YANDA DUR…»

Авг30

aşıq pənah

Aşıq Pənah əynində Stalin kostyumu və Stalin çəkmələri, başında Allaşükür papağı çıxır tribunaya və başlayır Kislovodsk xanımlarından öyrəndiyi rus dilində “Lenininana” üzərində necə işlədiyindən və dünya proletariatının ölməz rəhbəri Leninə olan məhəbbətindən danışmağa. Leninin yerliləri isə fikirlərşirlər ki, stalinsayağı geyinmiş, ancaq nədənsə molla papağı qoymuş Azərbaycan sənətkarı öz dilində danışır. Birinci katibin yanında oturan adam, yəqin əmək qəhrəmanı, onun qulağına pıçıldayır: “Azərbaycadn dili bizim rus dilimizə çox oxşayır, qulağım bir neçə tanış söz çaldı…”

Bu cür lətifələrin elə aşıq Pənahın sağlığında yaranması aydın göstərir ki, xalq arasında bu “syasi aşığa” yumorla yanaşanlar çox olub. Toylara od qiymətinə gedən, şax qırmızı onluqları dəstələyib cibinə basan, kurortlar gəzən bu qalınqaş aşığın kommunizmdən, halal əməkdən oxumağı elə o vaxt sağlam düşüncəli adamlarda gülüş doğururdu.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bolşeviklər savadsızlığın ləğv edilməsi proyektini həyata keçiriblər, ibtidai təhsil (birinci mərhələdə) icbari olub. Azərbaycan artıq otuzuncu illərdə hamının yazıb-oxuya bildiyi məkana çevrilib. Ancaq yazıb-oxuya bilmək savad sayılsa da, təhsil deyil. Azərbaycanda təhsil, xüsusən humanitar təhsil çox aşağı səviyyədə olub və belə olaraq qalır. Qüdrətli farsdilli şairlər Xaqanini, Nizamni özününkü sayan xalqın poetik zövqünü qafiyəbazlar, qrafomanlar, Aşıq Pənah kimi qondarma aşıqlar üçün pulla şeir yazan aferistlər formalaşdırırdı. Aşıq Pənahın öz adından oxuduğu bir şeirə baxın.

Bəstə boylu, məstə yeri,

Yerişinə vurulmuşam.

Bunu bəlkə də Pənah üçün dostu Əliağa Kürçaylı yazıb. Və yəqin ki, birinci misrada “asta yeri” olub, Pənah Kürçaylının xəttini başa düşməyib, “məstə oxuyub”. İnanmayanlar qulaq assınlar:

https://www.youtube.com/watch?v=5KZ2OYwhWII

(Bir dəfə, 1976-cı ildə, Aşıq Pənahla Salyanda bir tədbir də olmuşam. Yaxında oturmuşdu. Dəftərini açıb5 çxışına hazırlaşırdı. Mənə elə gəldi ki, o iri-iri çap hərfləri ilə yazırdı…)

Sonra:

Səhər-səhər bizə sarı,
Gəlişinə vurulmuşam.

Gözünüzə köhnə Salyan küçəsini gətirin. Bəstə boylu qız “məstə” yeriyə-yeriyə gedir Aşıq Pənahgil sarı.

Yanağında dağ laləsi,

Baxışında gün şöləsi…

“Yanağında dağ laləsi”. Bu necə yanaqdır? Dağ laləsinin aran aləsindən fərqi nədir? Bu heç, dalı çox maraqlıdır.

Əlində eşq piyaləsi,
Görüşünə vurulmuşam. (Görüşə nə vurulmaq? Görüşə sevinmək ya sevinməmək olar…)

Təsəvvür edirsiniz? 1940-cı ya 50-ci illər. Salyan. Qız əlində piyalə gedir. “Bizə sarı”. Yəni Pənahgil sarı. Əlində də piyalə. Salyanda. Gənc Pənah gecə xirtdəyəcən vurub. İndi başı ağrıyır. Qızı əlində piyalə gələn görəndə kefi kökəlir, çünki içməkdən ötrü ölür, çünki, ruslar demişkən, “trubı qoryat…”

Pənah deyər xoş iqbalın,
Nə şən keçir  cah-cəlalın..

Cah-cəlalın «şən keçmək» xassəsi var?

Şeir belə bitir:

Başındakı güllü şalın,
Naxışına vurulmuşam… (Şalda gül özü naxışdır, ona görə iki sözdən biri artıqdır)

Şübhə yoxdur ki, bu cəfəngiyatı Əliağa Kürçaylı yazıb. Mərhum cəfəngiyyat ustası idi.

Mən sənin yanına qışda gəlirdim,
Bir əlimdə bahar, bir əlimdə yaz…

Buna deyən olmayıb ki, çöl də bayır kimidir…

İndi buna baxın:

Amandır, rəhm eylə, bir xayşım da var,
İstərəm üzündən pay, bu yanda dur.

“Üzündən pay istərəm” – bu nə dildir? Bunu Qurbani kimi, Vaqif kimi şairləri olan azərbaycanlı yazır?

Bu «şeiri» çox güman ki, Ağacavad Əlizadə yazıb. Yəqin tələsib, pul lazım olanda mərhum yerlim mübtəda-xəbər tanımırdı. .. Mən onun qardaşı mərhum Bahadırla tanış idim. Bir dəfə məmin yanımda Salyan bazarında qoz alırdı… Yox, bu ayrı söhbətdir…

Piar, dövlət səviyyəsində dövlət resursları ilə işlədilən piar möcüzələr yaradır. Orta səsli, hətta primitiv vokal texnikasına düz-əməlli yiyələnməmiş Pənahı böyük sənətkara dövlət piarı çevirib. Sovet dövrünün aşıqlıq sənəti – mən saz ifaçılarını demirəm. mən qalife, frenç geyib Allahşükür papağı qoyaraq pənahi oxuyanları deyirəm – təbliğaqt və təəşviqat proyekti olub. Və yaxşı heç nə yaratmayıb. Bəylər kimi çox istedadlı, nadir səsli müğənniyə isə ziyan vurub, onu da kolxozdan, sağıcıdan, kommunizmin qələbəsindən oxumağa vadar edib.

(60-cı illərdə buraxılmış «Aşıqlar» məcmuəsindəki şeirlərindən bir «aşıq» sağıcıya təlim veiridi ki, malın əmcəyini necə vaxtlı-vaxtənda yumaq lazımdır…)

Salyanda 1 nomrəli məktəb var. Sovet vaxtı, o. beynəlmiləl statusli idi, bu məktəbdəki siniflərin əksəriyətində təhsil rus dilində idi..

 (ardı var)

30. 08. 2023, Samara

«GEDİR KOMMUNİZMƏ AZƏRBAYCANIM». AŞIQ PƏNAH KAZUSU

Авг28

aşıq pənah

«Səadət eşqiylə qaynayır qanım,
Çalır, nəğmə deyir, gülür dörd yanım,

Gedir kommunizmə Azərbaycanım,

Gələcək yolunun düzü məndədir».

Bunu salyanı aşıq Pənah oxuyub. Videosu da qalıb. Yəqin ki, 60-cı illərin əvvəllərində studiyada çəkilib. Üçüncü misranı oxuyanda aşıq sağ əlini sazdan çəkib göyə qaldırır, yəni əslində deyir ki, Azərbaycan göyə necə çıxa bilirsə, kommunizmə də elə gedib çıxacaq…

Bu mahnının son bəndi lap maraqlıdır.

“Məndədir azadlıq, məndədir əmək”

Yəni azadlıq, əmək aşıq Pənahdadır.

“Dostluq, bərabərlik, halal duz-çörək”.

Bu lap fransız burjua inqilabının şüarlarına bənzəyir.  “Liberté, égalité, fraternité” – azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq. Halal duz-çörək Azərbaycan əlavəsidir. Bizim millət ancaq halal yeyər, halal olmasa, acından ölər, yeməz…. Aşıq Pənah həmişə halal çörək yeyib. Təkcə “Leniniana”dan bəlkə tonlarla “halal” çörək qazanıb. Toylara da müqavilə ilə gedib. Qonorarının vergisini qəpiyinəcən ödəyib.

İnandınız?

Sonra:

“Pənaham, məndədir alovlu ürək”.

Bu heç, bu, anatomiya məsələsidir.

“İllərin pozulmaz yazı məndədir”.

İllərin pozulmaz yazı ancaq Azərbaycanda olur, bunu ilk dəfə ədəbiyyata akademik şair Səməd Vurğun gətirib. Bizdə adamların günü qara olsa da, payızda dizəcən palçığa batsalar da, qışda ayaqları qaz pəncələri kimi qızarsa da, “illərin yazı” pozulmur”. Səməd Vurğundan sonra onun şagirdləri “illərin pozulmaz yazını” öz ölməz əsərlərində yaşadrlar.

Deyilənlər aşıq Pənaha aid deyil, çünki Pənah öz adıyla oxuduğu qoşmaların, gəraylıların heç birini yazmayıb. Aşıq Pənah ümuiyyətlə şeir yazmayıb. Bunu köhnə salyanlılar yaxşı bilirdilər…

Şirvan və Salyan aşıqları – bu, əslində sovet Azərbaycanında yaranmış fenomendir. Köhnə videolarda, köhnə şəkillərdə aşıqların paltarlarına fikir verin – bu, musiqiçi, xüsusən xalq musiqiçisi paltarı deyil. Bu, bolşevik inqilabından sonra komissarların, orqan işçilərinin geydiyi kostyum və uzunboğaz çəkmədir. Elə Stalin də belə geyinirdi. Niyə Şura hökuməti gələndən sonra aşıqlara bu paltarı geydiriblər – bilmirəm.  Ancaq Aşıq Pənahın, aşıq Şakirin, Aşıq Bəylərin paltarı qırmızı zabitlərin, komissarların paltarıdır. Aşıq Pənahın bir mauzeri çatışmırdı. Bəlkə də pistoleti olub, anca belində yox, cibində, ya sazının futlyarında gəzdirirmiş…

Aşıqların paltarı cəhənnəm, elə özləri də bir bolşevik proyekti kimi ortaya çıxıb. Aşıq – Qurbanidir, Ələsgərdir, bunlar söz yazıblar, yəni xalq şairi olublar. Ancaq sovet vaxtı populyarlıq qazanmış aşıqların heç biri şeir yazmırdı, onların adına şeir yazırdılar. Hər aşığın müəllifləri olub, pul verib şeir yazdırıblar. Aşıq Pənahın öz adına oxuduğu şeirlərin əsas müəlliflərindən biri uzun illər “Azərbaycan” jurnalında məsul katib işləmiş salyanlı Ağacavad Əlizadədir.  Əliağa Kürçaylı da Aşıq Pənah üçün şeirlər yazıb. Mənim mərhum dayım Arbatanlı Sabir də Salyan aşıqları üçün şeirlər yazıb, ancaq əlyazmaları qalmadığı üçün hansı şeirlərin ona məxsus olduğunu deyə bilmərəm.

Lenin deyib ki, incəsənətlərdən xalqa ən yaxını kinodur. Və düz deyib. Min adamı yığ bir yerə, heç klub da lazım deyil, mal damının divarından ağ mələfə as və kolxozu, bolşevikləri, sovet quruluşunu mədh edən bir film göstər – bir saatın içində gör nə qədər adamda yoldaş Leninə, yoldaş Stalinə, yoldaş Şaumyana, Kirova məhəbbət yaranırdı! Gör nə qədər adam beş-altı ilə kommunizmin qurululacağına, doyunca yeyib-içə biləcəklərinə inanırdı!

Aşıqlıqda da, xüsusən sovetin uydurduğu aşıqlıqda, belə bir təbliğat və təşviqat resursu var idi. Bəzi toylara minəcən adam yığılırdı. Və xalqın sevilmlisi Aşıq Pənah onlara Azərbaycanın kommunizmə getdiyini elan edirdi. Pənahdan fərqli olaraq doyunca nə halal, nə haram çörək yeyə bilən kənd adamlarında ruh yüksəkliyi yaranırdı, onlarda hətta kolxoz sədrinə, raykom katibinə də məhəbbət yaranırdı. Hərçənd əksəriyyəti bilirdi ki, kolxoz sədri də, raykom katibi də oğrudur, rüşvətxordur, bir sözlə hər ikisi oğraşın yekəsidir…

Mən 60-cı illərin əvvəllərindən xanəndələri aşıqları tanımışam. O vaxt Aşıq Pənahın plyus-minus qırx yaşı vardı və radiodan lent yazıları səslənirdi: “Gedir kommunizmə Azərbaycanım”. Onun necə populyarlaşdığını, sontra niyə və necə  əsl siyasi aşığa çevrildiyini bilmirəm. Artıq 60-cı illərin axırına yaxın Aşıq Pənah  Leninə “həsr etdiyi” qoşmaları lentə yazdırmağa başladı. Leninin yüz illik yubileyinə hazırlıq bir neçə il qabaqcadan başlanmışdı. Yubiley ərəfəsində Pənah Leninə bir kitablıq şeiur həsr etmişdi və bu məcmuə rəsmi şəkildə “Aşıq Pənah Lninianası “ adlanırdı. Şübhəsiz ki, bu şeirləri də yuxarıda adlarını çəkdiyim müəlliflər yazmışdılar. Leninçi şeirlərin böyük hissəsi, yəqin ki, Ağacavad Əlizaədə tərəfindən yazılıb, bunu Ağacavadla yaxın ünsyyətdə olmuş adamdan da eşitmişəm.

28.08. 2023, Samara

ŞİRVAN ŞİKƏSTƏSİ

Дек11

           

Ötən sentyabrın əvvəlində Azərbaycandan qayıdanda qatarın qalxmağına lap az qalmış vağzalın ətrafında o yan-bu yana baxıb musiqi satan bir köşk gördüm və tələsik qaçıb özümü darısqal və üstəlik də tərli adamlarla dolu dükana saldım və ortada durub alıcılara şirin-şirin dillər tökən satıcıdan soruşdum: “Alim Qasımov var?”  “Var. MP 3-dür. Götürürsən?” “Götürürəm!”

Bir gün qabaq şəhərin mərkəzində Səkinə İsmayılovanın yazısını alanda mənə “siz” demişdilər… Cəhənnəm olsun etiket, böyük-kiçiklik, mən iki gün Bakı-Tümen qatarıyla yol gedəcəkdim, bu qatarın pillələrini qalxan kimi elə bil insan adı üstündən götürülür… Əlimdə Alim Qasımovun diski dükandan çıxanda vağzalda yarıac çaqqal sürüsü kimi vurnuxan bilet alverçiləri və puldəyişənlərə də fikir vermirdim. Məndəki ruh yüksəkliyini yəqin ki yalnız Misir ehramlarından oğurluqla və min zülmlə dırnaq boyda qoparıb özüylə aparan xarici turistlər yaşayırlar. Ancaq mən xarici ölkə vətəndaşı olsam da, ana yurdumdaydım və ölkənin ən yaxşı səsindən öz halal payımı aparırdım…

Neçə aydan bəri “Şirvan şikəstəsi” başımdan getmir…

Bu şikəstəyə ürəkdən, qulaq dolusu yox, ürək dolusu qulaq asmaqçın elə gərək ölkədən çıxasan, heç olmasa bir neçə günlüyə, yurdda elə yer tapmazsan ki, bu şikəstəni eşidəndə göz dolusu, ürək dolusu ağladığın bilinməyə, özünü tox tutub ağlamasan da, rəngin avazıyacaq, gözlərin düşəcək çuxura. Həm də gərək qəriblik çəkəsən, çünki Şikəstə əvvəldə qəriblik çəkənlərin dərdini deyir. Həngaməni balaban başlayır – astadan, zümzümə kimi, bu hələ ağlama deyil, ağlamsınmadır. Alim də astadan bayatı çağırır: “Əizim arxa haray… İgid qərib ölkədə…” İgidin qərib ölkədə nə işi var? Yoxsa mərdi qova-qova…? Burasıyla işimiz yoxdur… Sonra səsin istisi artır, istiləndikcə kövrəlir. “Əzizim Ərzruma… Yol gedir Ərzruma…” Hər azərbaycanlının öz Ərzrumu var, gedə bilməyənlərin də gözləri yoldadır. “Dəvəsi ölmüş ərəbik, Dözərik hər zülümə…” Gərək “zuluma” deyəydi, ancaq bu yerdə Şikəstə qalxıb gedir, Şikəstə çağiranı nəinki ev-eşik, hətta yurd da, ölkə də tutmaz, o gərək macərasını deyə-deyə baş götürüb gedə, Məcnun əhvalatı yalandır ey… Ancaq şikəstəçi hələ öz dərdini demir, özgə macərasını danışır. ”Mənim bu aləm içrə bir qara gözlü nigarım var…” Bu, qəzəldir. Ya zəif tərcümədir ya da elə o cür təqliddir – “Məni candan usandırdı…” qəzəlinə, həmin bəhrdədir, ona görə şikəstəylə uyuşur, şikəstəçi qəzəli əruz kimi yox, aşıq gəraylısı kimi oxuyur. Ancaq Şirvan şikəstəsinki qoşmadır, əruz-gəraylıdaki nəfəsdərmələr ölçüsüz olanı, ölçüyə gəlməyəni ölçüyə salmağa çalışır. Ancaq səsin də hərarəti get-gedə artır və Şikəstəçi qəzəli bitirib yenə bayatı çağırır, bu dəfə özgə sözünü yox, öz sözünü, sənin sözünü deyir: ”Bağlarda bar  ətri var… Öləndə sinəmi yumun(yəni yumayın), Sinəmdə yar ətri var…” Bildik qardaş, bildik… Kimin əli qalxar… O əl vallahı quruyar…

Burda registr dəyişir, segah bir guşə də zilə qalxır, nağara əsib-coşur, Şikəstəçi macəranın başını bayatıyla açıb, dalını saxlaya bilməz. “Gəldim gördüm pərim köçüb yurdundan…”

Necə köçüb, hara köçüb? Bəs o nə oxumaqlar idi: ”Salam verdim, gülüb aldı salamım, Qonaq oldum babasına pərimin…” Bəs bunu kim oxuyurdu? Bəs bu harda, haçan oxunub?…

… Aşıq Bəylər Qədirov… İndi yaşasıydı, bəlkə də soyadı “Qədirli” olardı. Ancaq Aşıq Bəylər Salyanın ən istedadlı adamlarından olsa da, yerliləri tərəfindən qədri elə də bilinməyib. O əvvəlcə Qurbanxanın, sonra Pənahın kölgəsində olub. Aşıq Bəylərin, bütün Salyan aşıqlarından fərqli olaraq, gözəl saz çalmağı olub. Sənətkarın Azərbaycan radiosundakı yazılarını eşidənlər bilərlər ki, bu  kişinin necə məlahətli səsi, necə orijinal boğazları olub. Abbas Tufarqanlının sözlərinə oxuduğu Şirvan Şikəstəsi qiymətli sənət əsəridir. Bəylər kişi özünü ikivətənli sayırdı, çünki əsli şamaxılıydı, axtarsan, bəlkə Alim Qasımovla qohum çıxarlar, hər halda Alim Aşıq Abbası təsadüfi seçməyib, onun Şikəstəsində də, Aşıq Bəylərdə olduğu kimi, Kəsmə şikəstəyə istinadlar var. Yeri gəlmişkən, Rəmişin təxminən 1969-70-də yaratdığı Segah da Kəsmə şikəstədən sitatla başlayır…

Harda qaldıq? Hə, pəri köçüb, yurd boş… “Bundan sonra can sağlığın neylərəm…” Balabanın naləsi şikəstəçidən az demir, saz yoxdur, ancaq tarzən kök simləri sazdan artıq danışdırır, şıkəstəçi daha bu dünyanın adamı deyil, Alimin səsi ancaq metafizik vüsətdə toxdaya bilər.”Çərxi-fələk tərsə çəkdi qələmi… Ağla Abbas, əlin yardan üzüldü…”

Böyük eşqi sənət ancaq bu yolla xilas edir — əl gərək əldən üzülə, Eşqin, Eşqə inamın qorunmasıyçın dəryalarla göz yaşı da hayıf deyil. Əl əldən üzülməsə…

Gəlin-qayınanalıq, ocaq başı, təndir üstü, su daşımaq, əski yumaq, baldızla çəkişmə, ər yumruğu… “Sənin atanın…”

Bu da bizik…

Biz Eşqi möhtəşəm metafizik qüvvə kimi həm tanıyır, həm də ondan vahimələnirik. Biz daha ədalətlə cin adlana biləcək xırda tanrıların – mal, hakimiyyət həvəsinin, özünüsevərliyin, cəhalətin itaətindən çıxa bilmirik.

Aşıq Bəylər Şirvan şikəstəsini dünyanın az qala bütün qitələrinə idealizmin yaz dumanı kimi hopduğu vaxtlar oxuyub. İndiki Şadlıq evləri bəlkə də Eşqin girəcəyi yer deyil, hərçənd Eşqin metafizik təbiətiylə nurlana bilməyən bucaq yoxdur.

Şirvan şikəstəsindəki Eşq ona layiq olan yerdədir, bu yersə ucalıqdır, ancaq işığın bizə gəlib yetişə bilmədiyi ucalıq da yoxdur.

Həm də təkcə işıq yox. Yar ətri də…

22.02.08 Samara

«Azadlıq» qəzetində çap olunub