Qonşuda televizora baxmaq – televizor olmayana qədər “oturmağa getməy”in davamı idi. O vaxt televiziyanın bir kanalı var idi, onun da verilişlərinin çoxu rus dilində. İki-üç saat səhər verilşindən sonra axşam saat 5-ə qədər davam edən fasilə başlanırdı. Ertədən uşaq verilişləri olur, əsasən rus dilində cizgi filmləri göstərilirdi. “Ögey ana”, “Arşın mal alan”, “Məşədi İbad” kimi Azərbaycan filmlər bayramlarda göstərilirdi. Azərbaycan kanalında hər axşam bir bədii film göstərilsə də, onların çoxu rus dilində idi. Kəndlilər ekranda baş verənləri bir şey başa düşmədən izləyirdilər. Əsgərlik çəkib az-maz dilini öyrənmiş kişilər kinonu dili bilməyənlərə “başa salırdılar”. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıları yaxından tanıyandan sonra bildim ki, bizim adama dil öyrənmək üçün iki ya üç il yox, iyirmi-otuz il də azdır. Yəni o kino “başa salan” “tərcüməçilər” kadrları futbol oyunu kimi şərh edirlərmiş. Özlərini yerə vurub necə boyunlarına alsınlar ki, dili bilmirlər…
Məsələ burasındadır ki, sovet ordusunda əvvəl üç il, 1968-ci ildən iki il il xidmət edən azərbaycanlı adətən öz soydaşlarının arasında olur və onlarla elə öz dilimizdə danışırdı, rus dilində ancaq komandirlərdən əmrləri eşidirdi. Qardaşım Seyfulla uzaq Ural şəhəri Maqnitaqorskda öz kəndçimiz Qəhrəmanla üç il bir rotada xidmət edib, bir kazarmada yatıb… Süleymanın Qazaxstanda üç illik əsgəlik elədiyi vaxt yaxın yoldaşı arbatanlı (əslən ermənistanlı) Musa olub. Batumidə xidmət etmiş Adgözəlin də əsgər yoldaşları azərbaycanlı, bir neçəsi isə hətta salyanlı idi. Üsyəlik orda türkcəni yaxşı bilən bir acarın ailəsinə gedib-gəlirdi… Azərbaycanlı gənclərin böyük əksəriyyəti tikinti hissələrində xidmət edirdi. Yəni əsgər paltarında fəhləlik eləyirdi. Rusların, ya da rusdillilərin əhatəsinə tək-tük adam düşürdü. Ancaq bunun özü də dili öyrənmək üçün kifayət deyil. Dili, xüsusən danışığı öyrənmək üçün ünsiyyət lazımdır. Rusla azərbaycanlı arasında isə ünsiyyət nadir hallarda yaranır. Bir rusla bir azərbaycanlı adamsız adaya düşsələr, onların arasında, dostluq səviyyəsində də olmasa, az-çox yaxın münasibətin yaranacağına zəmanət vermək olmaz. Rusla azərbaycanlı arasında həyat tərzi, düşüncə tərzi, davranış fərqləri çox böyükdür. Əsgərlikdə, mən sovet ordusunu nəzərdə tuturam, azərbaycalının rusla yox, erməni ilə yaxınlıq ehtimalı çox idi, çünki musiqimiz, mətbəximiz, hətta mərasimlərimiz də oxşardır. Milli azlıqarın öz aralarında ixtilaflar olsa da, ruslar onlara “böyük qardaşlıq”, yəni əslində sözün neqativ mənasında “dədəlik” eləmək istəyəndə birləşirdilər…Mən, əlbəttə, rus məktəbində oxumuş və özlərini “rusdilli” adlandıran azərbaycanlıları nəzərdə tutmuram. Onları azərbaycanlı yox, sovet dövrünün yaratdığı “subetnos” adlandırmaq daha düzgün olar…
Ancaq dili bilməmək kəndin həyatında təzə bir şey olan televizora marağı azaltmırdı. Başqa yerləri, başqa cür yaşayanları, başqa cür geyinən, yeyib-içənləri görmək istəyi insan təbiətinin xassəsidir. İnsanların tarix boyu həyatlarını təhlükələrə ataraq tanımadıqları, olmadıqları yerlərə səyahəti elə-belə deyil ki…
Yetmişinci illərin axırına yaxın həftədə bir dəfə Azərbaycan dilində film göstərməyə başladılar. Bu, cümə günləri olurdu – yəqin “müsürmanlığımıza” görə… “Azərbaycan televiziyası və radiosunun proqramları” adlı qəzet çıxırdı, burda Azərbaycan televiziyasının, radionun 1-vi proqramının və “Araz”ın verilişlərinin vaxtı göstərilirdi. Televiziyanın cümə günü proqramında göstəriləcək filmin adının qabağında mötərizə içində yazılırdı “Azərbaycan dilində”. A 3 formatlı boz qəzetdə bu iki sözə baxmaqdan doymaq olmurdu…
Dildən əziz nə var?
Bəlkə ayda bir dəfə Azərbaycan filmləri, qalan həftələrdə isə azərbaycanca dublyaj edilmiş rus ya sosialist ölkələrinin filmləri göstərlirdi. Çox yaxşıları da var idi. Mən o vaxtlar Kozintsevin “Kral Lir” filminə dönə-dönə baxmışam. Kral Lir bizim Səməndər Rzayevin dili və səsi ilə danışırdı. Səməndər Rzayev çox yaxşı aktyor deyildi, ancaq səsi, danışığı gözəl idi…
Sovet İttifaqının ömrü on beş-iyirmi il də uzansaydı, dilimiz canını tapşıracaqdı. Qorbaçov islahatları bizim dilimizi daimi canvermə vəziyyətindən qurtarıb həyata qaytardı…
Təəssüf ki, indi bu dilə bir nəfər yiyəlik eləyir…
Uşaqlıqda və yeniyetməlik dövründə sənətdən aldığım və indiyəcən qəlbimdə yaşayan dərin təəssürlərın hamısı üçün qonşu televizoruna minnətdaram. Haçan Məmmədhüseyngildə “Oqtay Eloğlu” tamaşasından sarsıntı keçirdiyim, haçan Ərəstungildə O`Henrinin hekayələri əsasında çəkilmiş “Qırmızıdərililərin rəhbəri” filminə baxarkən dəli kimi gülməyim indi də yadımdadır…
1970-ci il iyunun 21-də futbol üzrə dünya çempionatının finalına Ərəstungilin televizorunda baxmışam. Braziliya – İtaliya. 4:1… Bunu unutmaq olarmı?..
Süleyman əsgərlikdən gələndən sonra daha çox Məmmədhüseyngilə gedərdik. Tükəzban xala ertədən bizə dəyib axşam hökmən gəlməyimizi tapşırardı. Vüqar körpə olan vaxtlar çox ağlağan idi. Elə ağlağan idi ki, ona zəif xaşxaş suyu verib yatırdardılar…Yəni Vüqar körpəliyində kef çəkib… Bəzən körpə yatmırdı, Tükəzaban xala ilə Səmayə qonşuları gəzib xaşxaş suyu axtarırdılar…
Ancaq dil açan kimi elə şirin uşaq oldu ki, biz ora gedəndə yatmış olsa da, Səmayədən xahiş edərdik ki, oyatsın, danışdıraq…
Məmmədhüseyngilə axşamlar çox adam yığışırdı. Ağası müəllim, Məmmədhəsən hər gün gələnlərdən idilər. Nərd, domino oynanılırdı. Məmmədhüseyn oyuna çox ciddi yanaşırdı, Məmmədhəsən isə hər oyunu məzhəkəyə çevirir, oğurluq eləyir, bacanağını cinləndirirdi…
Mərcan xala da həftələrlə qızıgildə qalırdı. Belə vaxtlarda məməm də axşamlar gedirdi oturmağa. Maraqlı bir şey yadımdadır. “Günün ekranı” xəbərləri doyunca Heydər Əliyevi göstərəndən sonra keçrdi hava haqqında məlumata. Qadın və kişi diktor növbə ilə zonalar üzrə proqnozu deyirdilər. Məsələn, Rafiq Hüseynov deyir ki, Quba-Xaçmaza, Şəki-Zaqatalaya yağacaq, Şərqiyyə Əhmədiva deyir ki, Abşeron yarımadasına yağmayacaq…
Bir neçə dəfə ziddiyyətli “yağacaq-yağmayacaq” sözlərini eşidən və, elmi dillə desək, kontekstə fikir verməyən Mərcan xala dözməyib əlini qəzəblə ekrana uzatdı: “Bular dəli olublar nədi? Biri deyir yağacaq, biri deyir yağmayacaq…”
Mərcan xala məməmlə, Tükəzban xala ilə elədiyi söhbətdən yayınıb “Günün ekranına”diqqətlə baxsaydı, görərdi ki, “bular” dəli-zad olmayıblar, “bular” xalqı axmaq ya avam yerinə qoyurlar, Salyanda üç gündür yağır, “bular” deyir ki, Salyan gündə üç faiz pambıq verib…Azərbaycanlılar bazarlığa Tiflisə, Yerevana gedirlər, “bular” deyirlər Azərbaycan SSRİ-də ən firavan yerdir…
Azərbaycanda Heydər Əliyev əsri başlanmışdı. Yalanın biri… Yox, bir qəpiyə də yox. Heç neçəyə…
Və bu əsr hələ də davam edir…
70-ci illərin sonuna yaxın yelevizorda futboldan başqa heç nəyə baxmırdım. Üzünə baxa-baxa sənə ağ yalan danışan adama neyləmək istəyirsən? Bəli, gözünün içinə tüpürmək. Azərbaycanın televiziyası da elə bir istək doğururdu…
Ancaq Tükəzban xalanın, Mərcan xalanın, qardaşlarımın, məməmin sağ olduğu günlərin həsrəti böyükdür…
10. 01. 2025, Samara
əvvəli burda:
ƏRƏBQARDAŞBƏYLİNİN ARVADLARI VƏ KİŞİLƏRİ. 17. TÜKƏZBAN XALA VƏ OĞULLARI (II)
xeyrulla xayal 