Архив тегов | Nəsimi filmi

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. QURBANOVUN YUMRUQ-QAPAZ İDARƏÇİLİYİ… YAZIQ MİRANŞAH…

Авг26

Без имени-1

Neftçala indi yəqin xeyli böyüyər, o vaxt elə adı şəhər idi, ərazisi baş yaylığı boyda… O vaxtlar Neftçalada xeyli rus yaşayırdı, bunların bir hissəsi bir vaxt Rusiyadan köçürülmüş molokanlardan törəyənlər idi. Rus kontingentinin olmağı Neftçalanı Salyandan fərqləndirirdi, Salyandan fərqli olaraq burda rusların qorxusundan mağazalarda pulun qalığını qaytarırdılar, 14 qəpiklik limonadı və ya 14 qəpilkik “Avrora” siqaretini Salyanda olduğu kimi 20 qəpiyə yox, uzağı 15 qəpityə satırdılar. Satıcılar cızığından çıxanda ruslar qorxudurdular: “Yazarıq Moskvaya”…

İbrahim Qurbanov Neftçalaya gələn kimi şəhərin yeganə küçəsinin ortasında beş-altı ağacı və kolu qırdırıb oranı “park” adlandırdı və dairəsi “park”da geniş olan yekə bir şeytan çar  qurdurdu. Elə açılış günü bir cavan oğlan həlak oldu. Çarx elə birinci dövrəsini vuranda cərəyan kəsilmiş, həmin oğlan qalmışdı göyün üzündə. Cərayanın bərpasını gözləməkdən  bezib özü çarxdan enmək istəyəndə kəllə-mayalaq yerə gəlmiş və keçinmişdi…

İbraim Qurbanov, əsl feodal kimi, töycü, biyar, açıq kötəkləmə institutlarını bərpa elədi.  Kolxoz, sovxoz, zavod, neft-kəşfiyyat idarəsi, tikinti trüsti, ticarət, maarif, səhiyyə — bunların hər birinin boynuna maliyyə öhdəliyi qoyulurdu. Büdcə pulları, o cümlədən sosial proqramlara ayrılan pullar Bakı ilə birlikdə mənimsənilir, bunun yeri qismən dövlət müəssilərindən oğurluqluqla və əhalini, xüsusən büdcə işçilərini soymaqla doldurulurdu. Töycünü vaxtında və artıqlaması ilə ödəyə bilməyən məmurları İbrahim Qurbanov döyürdü… Döyülmə idarənin içində ya qabağında, iclas zalında, tarlada arvad-uşağın gözü qabağında oluru.

Arvad-uşaq da döyülürdü. Arvad-uşağı koşxoz sədrləri, təhkimçilər, briqadirlər döyürdülər…

Yazıq Miranşah… Miranşah neyləmişdi ki… İndi Azərbaycanda biri durub başlaya hürufilik kimi bir cəfəngiyat yaymağa və deyə ki, Allah da mənəm, prezident də… Onun dərisini İlham Əliyev soydurmazmı? Polis onun cibindən bir neçə kilo ağ və qara çıxarmazmı? O adam  Azərbaycan türməsindən sağ çıxarmı? Çıxmaz…

Yazıq Miranşah…

Mən təsadüfən 1976-cı ya 78ci ildə Salyanda və Neftçalada keçirilən Sabir poeziya günlərində iştirak elədim. Neftçala mədəniyyət evində keçirilən tədbirin rəyasət heyətində Qurbanovla yanaşı oturmuş fəxri qonaq Əliağa Kürçaylı mənə də söz verdi. Mən də “Gəl, ey kədər” şeirini oxudum. Fasilə elan edilən kimi bir neçə zirpı kişi başımın üstünü aldı və  çəkə-çəkə apardı ikinci katib Nəsibə Abbasovanın yanına. Nəsibə xanımın bilmirəm qəzəbdən ya ayrı şeydən çal saçları elə pərişan omuşdu ki, gümüşü tellərinin bir hissəsi dik durmuşdu. Mən o vaxtacan nəinki ikinci, heç üçüncü katibin qabağında dayanmamışdım və çaşdığımdan yaxşı başa düşmürdüm ki, bu arvad niyə qəzəblənib. Çətinliklə anladım ki, arvad İbrahim Qurbanov qəzəbləndiyinə görə qəzəblənib, İbrahim Qurbanov isə ona görə qəzəblənib ki, o, Neftçalada kommunizm qurduğu halda, mən kədər arzulayıram…

Düşünürəm ki, kimsə məni Qurbanova çuğullamışdı. Qurbanov özü azırbaycanca yaxşı başa düşmürdü, adamlarla elə yumruq, qapaz vasitəsiylə ünsiyyət saxlaıyrdı…

Yazıq Miranşah…

İkinci katibin əlindən qurtarıb mədəniyyət evinndən güclə çıxa bildim, çünki qapını zırpı-zırpı cavanlar bloklamışdılar ki, heç kim tədbiri yarımçıq qoyub getməsin…

“Mən bu rayona sığmazam…”

Bir müddət sonra Heydər Əliyev İbrahim Qurbanovu üzümçülüyün avanqardına  çevrilməkdə olan Cəlilabada birinci katib təyin elədilər. Bir az “işləyəndən” sonra ona Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verildi…

Bəzi qoyunbaşlar iddia edirlər ki, SSRİ-ni Qorbaçov dağıtdı. Yox, SSRİ-ni Qurbanovlar dağıtdılar. Əlbəttə, Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə…

Stalinə aid edilən ifadə var: “Sosializm Polşaya, inəyə yəhər yaraşan kimi yaraşır”.

Polşanı bilimirəm, ancaq Azərbaycanda sosializm inək üstündə yəhər kimiydi. Hərə bir yandan daraşıb “ictimai” mülkiyyəti yeyir, yumruq-qapaz idarəçiliyi hökm sürür, yalan ayaq tutub yeriyir, əxlaqlı adam dəli sayılır…

 

26.08. 2023, Samara

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. «Ə, BİR DƏNƏ «YANIQ KƏRƏMİ ÇAL»! ÖZÜ DƏ İTİ!..»

Авг24

Без имени-1

“Nəsimi” filmini görəndən sonra Azərbaycan xalqı üç il əvvəl “Yeddi oğul istərəm” filmindən sonra “Yanıq kərəmi”ni necə sevmişdisə, Nəsimi yaradıcılığını da elə başa düşüb sevdi. Bir vaxt Səməd Vurğun Azərbaycan kəndlilrinin başına müsiibət gətirmiş gənc bolşevikləri xalq qəhrəmanlarına çevirən “Komsomol poeması”nı yazmışdı. Oğlu Yusif bu yeddi “bolşvik samurayı”n tərifini daha da artıran ssenari yazmış, Tofiq Tağızadə film çəkmişdi. Babaları, bəzilərininsə lap ataları bolşevik irticasının qurbanı olmuş insanlar ekran qarşısında xalq xeyirxahları cildinə girmiş bolşeviklərin hər sözünü, hər hərəkətini nəfəs dərmədən izləyir, gah gülür, gah göz yaşı tökürdülər. Deyən yox idi ki, Həsən Məmmədovun, Şahmar Ələkbərovun oynadığı “qırmızılar” on minlərlə Azərbaycan kəndlisinin həyatını məhv ediblər: güllələnənlər, Sibirə, Qazaxstana sürgünə göndərilənlər… Bir parça torpağı, iki atı olanlar qolçomaq, xalq düşməni elan edilir, Dostoyevskinin ddiyi kimi, bir cüt yarımdan ibarət məhkəmə  hökm çıxarırdı. Minlərlə uşağı valideyinlərindən ayırıb yetim qoyublar… Səməd Vuurğun da, oğlu Yusif də bunları gözəl bilirdilər. Pul isə şirin şeydir. Yusif Səmədoğlu gözəl həyatı sevirdi, deyilənlərə görə, Bakı sexçilərilə əlaqəliydi, vaxtının çoxunu Moskvada Mərkəzi Ədəbiyyatçılar evinin restoranında keçirirdi…

Ancaq o film müəlliflərindən çox “Yanıq kərəmi”yə şöhrət qazandırdı. Ruslar buna “durnaya slava” deyirlər. Filmdən sonra kənd toylarında dalbadal bu saz havasını sifariş verir, tempi dəyişdirilmiş, Mersedes sürəti almış “Yanıq Kərəmi” çalınan kimi toyxanada zəncirini qırmış dəli kimi götürülür, toyxanada tozanaq qoparırdılar…

Maraqlıdır ki, Aşıq Ədalət o havanı yazdıranda xaric çalmışdı. Aşıq ortada keçid eləyəndə barmağı xaric pərdəyə düşmüşdü. Studiyada səhlənkarlıqdan ya ayrı səbəbdən elə də yazmışdılar. Bəlkə 20 il ya daha çox “Yanıq kərəmi” radioda elə xaric yeriylə də səslənirdi. Bu da bir komediya idi…

“Nəsimi” kinokomediyası xalqın həyatına bir qədər ayrı cür və həm də geniş və dərin nüfuz elədi. “Nəsimi” sözü ölkədə bir növ korrupsiya vahidi kimi səslənirdi və həm də respublika həyatının bütün sahələrindəki total və daim artan korrupsiyanı bütövlükdə xarakterizə edirdi. “Əməlli-başlı Nəsimi kimi soyuluruq!” – bu ümumxalq şikayətini arşın hərflərlə yazıb ən uca yerlərdən asmaq olardı. Ancaq 70-ci illərdə Azərbaycanın ən uca və ən görkəmli yerlərinə Brejnevin, çənəsini marçıldada-marçıldada dediyi sözlər yazlmışdı:”Широко шагает Азербайджан!». Yəni Azərbaycan geniş addımlarla irəliləyir. Deyilənlərə görə, bir xuliqan Bakıda belə bannerlərin birinin altında əlavə eləmişdi: «По магазинам Грузии». Yəni Azərbaycan geniş addımlayır, ancaq Gürcüstanın mağazalarında. Məsələ burasındadır ki, Heydər Əliyevin müdrik siyasəti nəticəsində Azərbaycanda hər şey qıt olmuşdu, corabdan tutmuş çaya, yağa qədər hər şey üçün soydaşlarımız Gürcüstana gedirdilər. Gürcülər geniş addımlamırdılar, Azərbaycan kimi hər il Moskvadan Qırmızı bayraq almırdılar, ancaq mağazalarında hər şey tapılırdı…

(ardı var)

24. 08. 2023, Samara

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. ƏRƏB ƏLİFBASINDA NEÇƏ HƏRF VAR? İNDİKİ AZƏRBAYCAN ÜÇÜN NƏSİMİ «ANTİMİLLİ ÜNSÜR»DÜR…

Авг20

Без имени-1

“Nəsiminin qadınını tutublar. Miranşah öz əliylə ağ saçlı qadını lüt-üryan edib. Paslı mismarla bədəninə 32 hərfi bir-bir yazdırıb”.

Sual: Bu 32 hərf hansı əlifbanın hərfləridir? Kirilin? Məgər ərəb əlifbasında hərflərin sayı 28 deyil? Bunun özü “Nəsimi” filminin komediya olduğuna sübut deyilmi?

“Gedirəm qəbrimi qazdırmağa”. Bu cəfəng sözləri Rasim Balayev elə üzücü və biganə halda tələffüz edir ki, tamaşaçı başqa bir ifadə eşidir: “Mənim başım dünənkndən sonra çatlayır, evdə yarım araq qalıb, gedib onu vurum, bəlkə düzələ…”

Nəimi isə bir çox səhnələrdə filosofdan çox sovet vaxtı bir gündə beş-altı yolka şənliyini “yola verən” şaxta (saxta…) babaları xatırladır. Artistlər yeni il şənliklərində xeyli pul qazanırdılar.

“Şəhərlərimizə minlərlə köçəri gətirilir, Nizaminin, Xaqaninin yurdu cahil köçərilərlə məskunlaşır” – bi ifadə fars dilli ədib Nəiminin dilində ikibaşlı səslənir: fars dilli şairlər olan Xaqannin, Nizaminin yurduna gətirilən “köçərilər” kimdir?

Edam səhnəsi maraqlıdır. Nəsiminin fanatları dar ağacının ətrafında onun şeirlərini deyirlər. Hamı şeir deyir. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, on beşinci əsrdə Hələb Azərbaycan dilli şəhər olub.

Dərinin soyulmağı. Bu tip edam orta əsrlərdə Avropada da olub. Ancaq, tarixçilərin dediyinə görə, edamdan qabaq bir parça dəri soyulurmuş, ya da məhkunun dərisini  öldürüləndən sonra soyurlarmış. Bu əslində aydındır. Diri-diri insanın dərisini soymaq olmaz. Elə bir parça soyulandan sonra insan şokdan ölər…

Nəsiminin ədəni-bədii irsinin populyarlaşmasında bu filmin rolu oldumu? Yəqin ki, yox. Rasim Balayevin ifasında səslənən bir neçə beyt, lağlağıya çevrilmiş “Məndə sığar iki cahan…”, Zeynəbin hələ xarab olmamış səsiylə yazılmış erotik mahnı… Biz  inadla öz şairimiz saydığımız Nizamini oxuya bilmirik, çünki fars dilini bilmirik. Nəsiminin, Füzulinin əsərlərini də oxumaq çətindir, çünki buna da dil hazırlığı lazımdır, bunun üçün məktəblərdə ən azı farsla. ərəblə tanış edən humanitar siniflər olmalıdır.

+++

Hürufilik, nəsimilik həm də onu göstərir ki, orta əsrlərin bütün qanlı müharibələrinə, qırğınlarına baxmayaqraq, o vaxt totalitar rejimlər olmayıb və bu, mümkün deyildi. İndiki Azərbaycanda bu gün bir bakılı, şəkili, şamaxılı YouTube-la özünü imam, yeni məzhəbin peyğəmbəri elan etsə, bir neçə saatın içində polis başının üstünü alar, ciblərindən beş-altı kilo narkotik çıxar, sonra İran ya Ermənistan casusu elan edilər, evinin axtarışı zamanı on minlərlə saxta dollar tapılar, kompüterindən uşaq pornioqrafiyası çıxar… Şirvanşahın və Teymurun nəinki geniş xalq kütlələrini, hətta öz əyanlarıı, komandirlərini izləmək və nəzarətdə saxlamaq üçün texniki vasitələri olmayıb. Ona görə daim yeni dini-fəlsəfi cərəyanlar yaranır, cəmiyyətlərdə azadfikirlilərin arasında yenifikirlilər yetişirdi. İndiki Azərbaycanda hətta ucqar bir kənddə arxayın danışmaq risklidir, insanlar öz yataq otaqlarında belə özlərini arxayın hiss etmirlər, çünki izləmə qurğularlnın yerləşdirilə biləcəyi ehtimalı yüz faizə yaxındır. Nəsimiyə heykəl qoyan, onun rolunu oynayan artistin boynundan xalta… pardon, orden asan dövlət şəxsiyyəti əzir, insanları onlara doğuluşdan məxsus olan azadlıqdan mərhum edir və ölkə əhalisini müstəqil düşüncə qabiliyyəini itirmiş, mənəviyyatı yağmalanmış, əslində xəstə sayıla biləcək adamlardan ibarət kütləyə çevirir. İndiki Azərbaycanda Nəsiminin heykəli dar ağacından asılmış halda yaradılmalıdır ki, hər bir azadfikirliliyə cürət edənə nümunə olsun. Nəsimiyə rəsmilərin hörməti əslində özü bir komediyadır. Hər səhnəsi göz yaşlarıyla islanmış, qanla boyanmş tragikomediya…

20. 08. 2023, Samara

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. GÜNƏŞ BATANDA SARALIR YA QIZARIR?

Авг19

Без имени-1

Vikinqlər haqqında xeyli lətifə var, Nəsimi komediyasındakı Şəms onlardan birini xatrlarıır.

Vikinqlərin növbəti basqını. Üç-dörd vikinq bir evə girir. Evdə bir nənədir, bir də onun gənc nəvəsi. Vikinqlər deyirlər ki, bu, vikinq basqınıdır, biz qarət edirik, zorlayırıq. Və nəvədən yapışırlar. Nənə özünü atır vikinqlərin qabağına ki, nəvəmə dəymyin, məni zorlayın…

Bir il sonra. Yenə vikinq basqını. Üç-dörd vikinq yenə həmin evə girir. Nəvəni zorlamaq istəyəndə yenə nənə özünü atır onların ayağı altına ki, nəvəmə dəyməyin, məni…

Bir il də keçir. Üçüncü dəfə vikinqlər o evə girirlər. Nəvədən yapışanda yenə nənə özünü  verir qabağa. Bu dəfə nəvə nənəsinin qolundan yapışıb kənara itələyir: “Nənə, indi ki, bu vikinq basqınıdır, qoy əməlli başlı-vikinq basqını olsun, çəkil qırağa, bu iş mənlikdir…”

Filmdə, əvvəldə dediyim ki, qadın cinsi yox kmidir, bu Şəms isə Hollivud vesternlərindəki gözəlçələr kimi bəzənib vurunuxur, elə bil ki, özü psixopat və zorçu Miranşahla görüş axtarır. Filmin bu yeri o qədər primitiv işlənib ki, heç gülməyin də gəlmir… Gülməli  Miranşahın (guya) sözləridir: “Bütün dünyanın gözəlləri bircə xoş baxışımçın ayağımdan öpməyə hazırdırlar…”

Filmdə komik səhnələrdən biri Nəsiminin guya taxta qılınc paylamağıdır. Ancaq məlum deyil ki, bunu niyə eləyir. Sonrakı sözlərindən belə çıxır ki, Nəsiminin fikri kommunizm qurmaqdır və öz “əşarı” ilə kommunizm qurucuları hazırlayır.

“Onlar (yəni raxta qılıncla silahlananlar – X.X.) özləri kimi yüksək ruhlu, elmli insanlar yetirəcəklər, bu gün üçün yox, sənin, nəvələrin, nəticələrin üçün döyüşməlidirlər, əbədiyyət üçün döyüşməlidirlər…”

Sovet adamları da daim əbədiyyət üçün döyüşürdülər, əbədiyyət isə get-gedə sovet adamından uzaqlaşırdı. Amerikalı, qərbi Avropa sakini, yapon  döyüşmürdü, elə ömür-gün keçirirdi, işləyirdi, yaradırdı, yaxşı qazanır və ya yaxşı maaş alırdı, özü də sovet adamının ağzından su axıdaraq arzuladığı kommunizmdə yaşayırdı…

Nəsimi Nəimiyə:

“Sən olmasan, qəzəllərim qan ağlayar, qan ağlayan əşardan xalq nə fayda götürər? Qiyamımız sənin adınla bağlıdır”.

Nəsimini siyasi mübariz edən İsa Hüseynovla Həsən Seyidbəylidir, Nəsimi mistikdir, sektantdır, ancaq Stepan Razin ya Yemelyan Puqaçov deyil. Onun “əşarı”, yəni qəzəlləri gülür də, ağlayır da, bu, dövrün poeziyasının və janrın təbiətindədir. Onun insanları qiyama, hürufi cənnəti qurmağa, mifik Azərbaycanı birləşdirməyə çağıran bir misrası da yoxdur. Və Azərbaycan sözü də yoxdur və ola bilməzdi. Nəsiminin şeirlərinin, indiki Bakı jarqonu ilə desəm, hədəfi xalq, kütlə deyil, indinin özündə hətta filoloji təhsili (Bakı dövlət) görmüş azərbaycanlılar belə Nəsimnin yalnız bir neçə populyar beytini bilirlər, o da filmdən. 14-cü əsrdə, 15-ci əsrin əvvəllərində sadə adamlar nə dərəcədə maariflənmiş olmalıydıar ki, Nəsimin şeirini başa düşsünlər? Hüruflik sekta olub. Hakimləri narahat edən hürufiliyin “geniş xalq kütlələrini əhatə etməsi” yox, yazıb-oxuya bilənlərin, yəni o vaxtkı elitanın İslamdan yayınma təhlükəsi idi. 650 il keçəndən sonra, dönə-dönə yubiley tədbirlərindən, şairin irsinin geniş təbliğındən sonra Nəsimi Azərbaycan xalqının oxuduğu ya oxuya bildiyi müəllifə çevrilibmi? Yox! Azərbaycan xalqının Nəsimidən xəbəri yoxdur, çünki azərbaycanlıların əksəriyyətində olan ətalət onlarlı Nəsimiyə yaxınlaşmağa qoymur. Bizim xalq Rasim Balayevi sevir, bizim xalq Səməd Vurğun kimi bəsit, fəsəli kimi səthi şairləri sevir. Bizim xalqa Ramiz Rövşəni ver ya da o mərhum gürcüstanlını… Adı yadıma düşmür…

“Vəsfində Nəsimi sözünü ərşə çıхardı,
Qanğı sədəfin incisi buldu bu nizamı”

Necə gözəl, nəcə zərif şeirdir! Qrammatik minimalizm yüksək sənətkarlıq nümunəsidir və bu şeirə “bir ətək qızıl” verib alan da, onun qiymətini bilən və oxuyan da kütlə deyil, Nəsimi kütlə şairi olmayıb. 1973-cü ildə Azərbaycanfilm rus usyançıları Razinin, Puqaçovun “soft” variantını yaradıblar ki, əsl Nəsimi ilə onun arasında ümumi heç nə yoxdur….

Yeri gəlmişkən, əvvəldə dediyim kimi, bu filmə “Vaqif” komeiyasının böyük təsiri  var. Kino müəllifləri hətta təkrar etməkdən də utanmayıblar. Çox təəssüf. Utanmadıqlarına görə yox. Təkrar ediklərinə görə.  Çunki səhvi təkrar ediblər. Baxın. “Vaqif”də:

Şeyx (kinayəli)

Şair, rənginizdə bir sarılıq var?

Vaqif

Qafil, gün batanda rəngi saralar!

“Nəsimi” komediyasında:

“Həqiqi olan Allahsansa bəs rəngin niyə saralır?

“Bədbəxt, gözündə tor var. Mən əbədiyyət üfüqlətində doğmuş günəşəm, günəş qürub edəndə saralar..”

Əslində tor bu cəfəngiyatı yazanın gözündə olub və ya heç vaxt qüruba baxmayıb. Günəş qürub edəndə saralmır, qıpqrmızı olur…

19 avqust 2023, Samara

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. NƏSİMİ DİVANI BİR ƏTƏK QIZILA SATILIRMIŞ. KƏRAMƏT KİTABINI BİR ƏTƏK DƏMİRƏ SATA BİLMİR…

Авг18

Без имени-1

Filmdə ən gülməlli səhnələrdən biri Teymurla Nəsiminin görüşüdür. Bu görüş təkcə ona görə gülməli deyil ki, Teymurla Nəsimin arasında görüş ollmayıb və çox güman ki, Teymur heç Nəsimi adlı şairi uzaqdan-uzağa da tanımayıb. Gülməli kitab məsələsidir. Teymur nəvəsini ikiqat əyərək yanında oturdaraq ətrafındakılara Yusif Vəliyevin məxməri baritonuyla elan edir ki, bu nəvə “bir ətək qızıl verib kafir Nəsiminin əşarını (!) alıb.

Haşiyə çıxaraq deməliyəm ki, Nəsimi dil baxımından da çox gülməlidir. Müəlliflər filmə tarixilik vermək üçün bəzən peronajların dilindən arxaik ifadələr səsləndiirlər. Məsələn: “Təğyiri-Libas olun!” “Zənən örpəyinə həsrətəm”! “Tərzi-həyat” vəs. Bu isə komik effekt doğurur. Burda da Teymur “şeirlər” demir, “əşar” deyir. Üstəlik dəqiqləşdirir ki, nəvə “əşarı” Badkubədən alıb. Vay-vay! Badkubədə Nəsiminin əşarı bir ətək qızıla satılırmış! Kəramət Böyükçöl kimi əjdaha kitabını bir ətək paslı dəmirə də sata bilmir…Maraqlıdır, bu səhnə mənə Nodar Dumbadzenin bir qəşəng hekayəsini xatırlatdı, yəqin İsa Hüseynov da həmin hekayəni oxuyubmuş. Gürcünün hekayəsində valideynləri tərəfindən nənələrinin üstünə atılan nəvə əldə-ayaqda dayanmır, günlərin bir günü coğrafiya müəllimnin bağından xeyli armud oğurlayıb bazarda satır və qazandığı pula, nənənin diliylə desək, “abırsız” “Dekameron” kitabını alır…

Belə çıxır ki, filmdə göstərildiyindən fərqli olaraq, o dövrün məkanı çılpaq qayalıqlardan, Səməd Vurğun deyən “dağ-dərə”dən ibarət deyilmiş. Adamların dolğun həyatı varmış, tikirlərmiş, qurlurlarmış, toy edirmişlər, şənlənirmişlər, şairlərin əlyazmaları əllə tirajlanıb satılırmış, bu kitabları ala bilən və oxuyan adamlar varmış…Filmdə isə hər şey depressivdir: Rasim Balayevin üzündəki maska, peyzajlar, geyimlər, danışıq tərzi, torpaq — torpaq deyil, böyük yanğınlardan sonra qalan küllükdür. Əgər doğrudan da belə olsaydı, Nəsiminin nəfis lirikası olmazdı, elitar estetikası olmazdı….

Film müəlliflərinə Teymurla Nəsiminin qondarma görüşü nə üçün lazımdır? Tamaşaçıya böyük sərkərdə və hökmdar Teymurun dilindən təriflər eşitdirmək üçün. “Şirvanda xanəndələrin dilindən düşmür bu qəzəllər! Bütün Səmərqənd, Xarəzm bu qəzəlləri oxuyur!”

Kaş bu, doğru olaydı və 14-15-ci əsrlərdə Şamaxıda xanəndələr Nəsimin qəzəllərini oxuyaydılar, Mirələm Mirələmov kimi, ara şairlərin “əşarını” yox…

Və, əlbəttə, Nəsimi fürsəti fövtə verməyib Teymura “kamil insan” barədə blits-mühazitrə oxuyur. “Kamil insan cümlə aləmin (!) sirrinə vaqif olacaq, heç nədən qorxmayacaq” və s. Bu, əlbəttə, hürufilik deyil, bu, marksizm-leninizmdir, söhbət kommunizm qurmuş insandan gedir… Şübhəsiz ki, İsa Hüseyniov institutda elmi kommunizm fənnini öyrəniub və dövlət  imtahanı verib. Rasim Balayevin institutda dərs oxuduğu şübhə doğurur, çünki aktyorun çoxlu msahibələrinə qulaq asanda görürsən ki bu adam ömrü boyu bir ciddi kitabı axıracan oxumayıb, söz ehtiyatı yoxdur, məhdud dünyagörşülü, dayaz fikirli bir insandır…

Teymur Nəsiminin blits-mühazirəsindən o qədər sarsılır ki, ətrafındakı seyidlərdən də belə qüdrətli “kəlamlar” tələb edir. “Nə vaxta qədər baş kəsməklə qalib gələcəyəm mən?! – deyə ritorik və eyni zamanda son dərəcə komik sual verir. Suala baxın, mübtəda (“mən”) sona keçirilib. Bu  sintaktik hoqqa Azərbaycan nəsrində 60-cı illərdə yaranmışdı, guya nitqə xüsusi ekspressivlik verirdi. İndiyəcən Azərbaycan jurnalistləri  və “yazar”ları belə yazırlar…

“Nə vaxtacan…” Teymurləng sözlə qalib gəlmək istəyir, baş kəsməklə yox…Teymur deyən vaxt Azərbaycanda çoxdan gəlib çatıb, adamların başını kəsmirlər, ölüm hökmü də yoxdur, elə sözlə, «məhkəmə”nin qərarıya basırlar dama, orda yavaş-yavaş çürüyür…

 

18.08. 2023, Samara

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. NƏSİMİ ÜZÜ, BAŞI AÇIQ FATMAYA DEYİR: «ÜZÜNÜ MƏNDƏN GİZLƏTMƏ…»

Авг17

Без имени-1

Qadın gözəlliyini, qadına sevgini vəsf edən yüzlərlə qəzəlin müəllifi Nəsiminin ətrafında qadınlar olmalı idi və şübhəsiz ki, olub. Ancaq kinokomediya şairi siyasi fəala və hərbi-siyasi toqquşmaların bilavasitə iştirakçısına çevirdiyindən filmdə mülki mülki həyat yoxdur, bir az da yuvarlasaq, heç həyat yoxdur. Filmin bütün ərazisini kişilər məskunlaşdırır, onlar dəstə-dəstə daim hərəkətdədirlər, şeir deyirlər, şüarlar səsləndirirlər. Qadınlar hardadır – məlum deyil. Fəzlullah Nəimi ilə onun çoxlu müridlərinin nə ilə dolandıqları məlum deyil. Nəsimi özü – o nə ilə dolanır, pal-paltarı, kağızı, qələmi ona kim alır? Cəmiyyətdən özlərini təcrid etmiş adamların həyatının iç tərəfi realistikliyə iddia edən filmdə açılmalıydı. Biz İncildən bilirik ki, İsa beş çörək və iki balıqla beş min adamı yedizdirir, hələ qalan qrıntılardan bir neçə kisə də yığılır. Bəlkə Nəimi də belə möcüzələr göstərirmiş? Nəsimnin qüdrətli şair kimi varlı himayədarlıarının olmağı, kobud desək, maliyyələşdirildiyi ehtimalı həqiqətə daha yaxın deyilmi?

Filmdə qadın cinsinin, göbəyiaçıq xanəndəni çıxsaq, iki nümayəndəsi var: Nəiminin qızı, Şeyxin qızı. Məlum olur ki, Nəiminin qızı yeddi ildir ki, “min kişinin içində” və kişi paltarında yaşayır. Niyə? Gizlədilir? Onun min qadının içində gizlədilməsi daha etibarlı olmazdımı? “Nə vaxta qədər mən karvansaralarda çürüməliyəm? Tay-tuşlarım hamısı şəhərbəşəhər, ulusbaulus gəzilrlər, məclislər qururlar”, — bunu Fatimə deyir və, əlbəttə, tamaşaçını güldürür. Tamaşaçı bəlkə də sevincindən gülür: 14-cü əsrdə Azərbaycan qızları şəhərbəşəər gəzirlərirmiş, məclislər qururlarmış… Yəqin gecə klubları da olub… Bəs Miranşah? Onun adamları? “Ulusbaulus” gəzən qızları onlar zorlamırmış? Çox qəribədir və çox gülməlidir…

“Dəbilqə yükdür mənə”.

Fatmanı bir dəfə dəbilqəli görürük, qalan vaxt başı ya açıqdır, ya papaq qoyub.

“Yeddi ildi adi zənən örpəyinə həsrətəm”

“Mən libas taparam sənə”. – Bunu Nəsimi deyir. Libası hardan tapacaq? Bəlkə alacaq? Supermarketdən? Pulu var?

“Mən də onu yandıraram” – Yusif də bir yandan hədələyir…

Fatma yeddi il bu min kişinin içində necə yatıb-dururmuş, təmizlik edirmiş? Vallah, İsa Hüseynov heç bir tarixi-faktik əsası olmayan elə bir situasiya qondarıb ki, onun izahında məntiq, sağlam düşüncə acizdir…

Bir tərəfdə də Nəimi öz müridlərinə həqiqi eşqdən danışır. Öküz sifətli bir mürid birdən səslənir: “Ustad, qəzəl istəyirik!” Digər mürid dəqiqləşdirir: “Aşiqanə!” Yəqin o vaxtlar aşiqanə olmayan qəzəllər də çox yazılırmış bizə gəlib çatmayıb…

Ustad deyir qəzəl Nəsimilikdir. “Varisi də çağırın gəlsin!”

Varis – guya qızı Fatma, gəlib oturur. Akademik Səməd Vurğunun dediyi “dağ-dərə” kimi bir yerdir. Hamı çınqılın üstündə oturub, məlum deyil harda yatırlar, nə və hansı qabda yeyirlər…

Fatma gəlir. “Oğlanı” qırxılmış başı açıqdır. Rasim Balayev gəlir və xumar gözlərini yaşla doldurub Fatmaya baxa-baxa qəzəl deyir:

“Üzünü məndən nihan etmək dilərsən, etməgil…”

Bu epizod ən gülməli səhnələrdəndir. Çünki tamaşaçı bircə dəfə də görməyib ki, Fatma “üzünü nihan eləyə”. Kişi paltarında, üz, baş açıq. Vallah, heç kim inciməsin, gözəl də deyil… Yox, Nəsimn qəzəli yəqin ki, ayrı biq qıza yazılıb. Nəsiminin çox gözəllər gördüyünə şübhə ola bilməz. O böyük istedadı Nəsimiyə verən Tanrı onun qabağına hökmən misilsiz gözəllər çıxarmalıydı…

17. 08. 2023, Samara

(Ardı var)

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI. İSGƏNDƏRİN VAXTINDA QURAN VARDI, İSLAM VARDI?

Авг16

Без имени-1

“Nəsimi” kinokomediyasındakı komizmi yaradan səbəblər müxtəlifdir. Nəsimi şairdir, dini filosofdur, sektantdır, ancaq siyasətçi deyil və siyasi şeirləri də yoxdur. Mən Nəsimi yaradıcılığının bilicisi deyiləm, ancaq bir vaxt Cahangir Qəhrtəmanovun tərtib etdiyi məcmuəni çox oxumuşam, müəllifin siyasi sayıla biləcək, onun mövcud rejimlərlə, monarxlarla bilavasitə konfrantasiyasını əks etdirə bilən şeirlərinə rast gəlməmişəm. Sovet İttifaqında əvvəlki dövrlədən çəkilən filmlərdə isə şair həm də dövrünün siyasi fəalı olmalı idi. Və “Nəsimi” kinokomediyasında şair belə bir siyasi fəaldır. Özü də adi fəallardan deyil, yuxarıdan gedəndir. Görün o, Şirvan hakimi ilə necə danışır: “Teymurn əsarətindən qurtarmaq, Azərbaycanı sənin himayəndə birləşdirməkdə sənə kömək etməyə hazırıq”. Gülməlidir? On beşinci əsrin əvvəlləridir. Azərbaycan milli dövlətçiliyi heç 20-ci əsrin əvvəllərində aktual olmayıb, yalnız Rusiya imperiyasının dağılması ilə gözlənilmədən aktuallaşıb və onu həll olunma zərurəti milli siyasətçiləri meydana çıxarıb. Adətən əksinə our: milli ruhlu qabaqcıllar milli məsələni, milli dövlətçilik məsələsini aktuallaşdırırlar. Məsələn, gürcülədəki kimi. Bizim qabaqcıllarımız isə, o cümlədən Rıəsulzadə, bir növ fakt qarşısında qalıb… Əsərlərində heç bir siyasi məsələnin həllinə işarə etməyən Nəsimi isə on beşinci əsrin əvvəlində bu məsələni şirvanşahın qarşısında açıqlayır və tamaşaçıda qəhqəhəli gülüş doğurur. Çünki dialoqun bundan əvvəlki hissəsində Nəsimi, daha doğrusu, İsa Hüseynovla Həsən Seyidbəylinin uydurduğu Nəsimi elə cəfəng sözlər danışır ki, şairi tamaşaçının gözündə sərsəmə çevirir. Nasimi şərt qoyur: “Şah və şahın bahadırları gərək hürufi elminə istinad etsinlər”.

Nə az, nə çox: “hürufi elminə istinad”! Əsl Nəsimi belə danışa bilərdimi? Məgər hürufilik məzhəb yox, elmdir?

İbrahim şah (yəni Rasim Balayevin yerlisi, Səməndr Rzayev) çox haqlı suaı verir: “Hürufiliksiz döyüşə bilmərikmi?” Nəsimi (Rasim Balayev) çox gülməli cavab verir: “Döyüşərsiz, ancaq məğlub olarsız”. İbrahim şah, təəccüblü olsa da, təmkinini qoruyur, bu cəfəng mükaliməni davam etdirir. “İsgəndər Zülqərneyni, Sultan Bəyazidi, Teymuru xatırladır: bu sərkərdələr “hürufi elminə istinad” etmədən möhtəşəm qələbələr qazanıblar”. Nəsimin bunun cavabında gətirdiyi arqument ona dəlilik kağızı vermək üçün kafi əsasdır. “İsgəndər, Teymur böyük sərkərdələrdir. Ancaq əsgərləri zəifdir”. Bir şey başa düşdünüz? İsgəndər zəif əzgərlərlə dünyanın yarısını necə fəth edib? Nəsimi (Rasim Balayev) bunu izah etmir. Əsgərlərin zəifliyinin səbəbini izah edir. Səbəb, İsa Hüseynov yaradan nəsiminin fikrincə, Qurandır, çünki Quran insana onun zəif, aciz olduğunu təlqin edir…

Pardon! Stop! İsa Hüseyniov və Həsən Seyidbəyli Azərbaytcan tamaşaçısını ələ salıblar? Aleksandr Makedonski harda, Quran harda? (Demək lazımdır ki, “Nəsimi” kinokomediyası bir çox səhnələrdə “Vaqif” komediyasını xatırladır. Film müəllifləri də Səməd Vurğun kimi işi peşəkarlıla yox, «basməmmədi» görüblər). Təəccüblüdür ki, şah da bu cəfəng iddiaya irad tutmur, demir ki, a bala, İsgəndərin vaxtında Quran vardı? İsgəndər əsgər⁴ləri müsəlman idilər?  (Yenə “Əkinçi” qəzetindən bir yazı yadıma düşür: bir molla iddia edirmiş ki, imam Cəfər-Sadiqin vaxtında teleqraf olub). Bu sərsəm iddianı qoyaq bir yana. Quranın əsgəri zəiflətdiyi iddiası da cəfəngdr. Quran İnsanı Allahla müqayisədə zəif görür, ancaq bu kitab az qala hər ikinci səhifəsində müsəlmanı döyüşə səsləyir, cihada çağırır, Quran insanı, yəni əsl müsəlman  yaranışdan və həyatı boyu əsgərdir. Hürufilik isə əsgəri doğrudan da zəiflədər, onu pasifistə çevirər. Əgər hər insan tanrıdırsa, düşmən əsgəri də tanrıdır, onun üstünə necə qılıncla getmək və öldürmək olar?

 Şahla Nəsiminin bu absurd, qondarma səhnəsi heç nə ilə bitmir. Ümumiyyətlə, film əvvəldən axıradək bütövlük təəssürü yaratmır, o, ayrı-ayrı, indiki jarqonla desək, kliplərdən ibarətdir. Bu epizoda, xanəndələrin dediyi kimi, ayaq vemək üçün guya Nəsimi şaha Fəzlullah Nəimnin “Cavidannamə”əsərini şaha bağışlayır ki, oxuyub “hürufilik elminə istinad” eləsin. Şah Azərnəşrdə ya da Qanun nəşriyyatında çap olunmuş kitabı Rasim Balayevdən alıb oxuyacağını vəd edir.

HAŞİYƏ: Azərbaycanlı nə yaradırsa, komediya alınır. Azərbaycan Vikipediyası başdan-ayağa komediyadır. Şeyx İbrahim haqqında məqaləyə baxın. Doğum tarixi – 1382. Elə həmin ildən də guya taxtdadır. Yəni göbəyi kəsilən kimi bələyib qoyublar taxta. Kərəmov atası ilə işləməyə gedəndə heç olmasa 6 aylıq idi… İndi Şah haqqında rus Vikipediyasına baxın: “Doğum tarixi- məlum deyil”…Bu məqalə yəqin Putinə qədər yazılıb. Putin hakimiyyətə gələndən Rusiyada da bir janr qalıb: komediya… «Кровавая и беспощадная» комедия…

 

16. 08. 2023, Samara

(Ardı var)

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI HAQQINDA QEYDLƏR. HACININ KOMİK SURƏTİNİ YARADANDA İSA HÜSEYNOV ELƏ BİL SOSİALİST ÖHDƏLİYİ YERİNƏ YETİRİRMİŞ…

Авг15

26 BAKI KOMİSSARI FİLMİ

«26 Bakı komissarı” fimində Şahbazov-Tağıyev xeyriyyəçi, maarifçi deyil, yuxarıda dediyimiz kimi, fəhlələrin qanını içən istismarçıdır. Bunlar azmış kimi, Şahbazov-Tağıyev filmdə erməni-müsəlman qırğınının əsas baislərindən biri kimi göstərilir. Guya zəhmətkeşləri inqilabi hərəkatdan yayındırmaq üçün Şahbazov-Tağıyev erməni milyonçu daşnak Xaçaturovla əlbir olub erməni-müsəlman (azərbycanlı) qırğını törətmək üçün təxribat hazırlayır. Caparidze vaxtında öz informatorlarından  məlumat alıb təxribatı ifşa edir. Filmdə qanlı erməni-müsəlman qırğınından, on minlərlə azərbaycanlının Şaumyan hökumətinin dəstəyi ilə öldürməyinə toxunulmur. Ümumiyyətlə, görkəmli Moskva aktyoru Vladimir Samoylovun oynadığı Şaumyan çox məlahətli bir insandır, Bakı zəhmətkeşlərinin xoş gələcəyi üçün canından keçməyə hazırdır.

Film müəllifləri Şahbazovu-Tağıyevi alçaltmaqdan ötrü bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Səhnənin birində o, məkrli, minlərin qanını tökməyə hazır qoca milyonçu, digərində komik personajdır, hətta bambılıdır da. Bakı sovetinin həlledici iclasları ona məxsus binada keçirilir. Eserlər Bakıya ingilislərin, müsəlmanlar türklərin çağırılmasını tələb edirlər. Şaumyan hökuməti isə rusları gözləyir. Əzizbəyov (Məlik Dadaşov) çıxış edir:

“Bizim millət müdrik millətdir Harda bir kələk gördü, deyir burda ingilis barmağı var. Bu saat Londonda Azərbaycan nefti üçün ingilis lordlarının ağzının suyu axır”.

Ağızlarından su axıb smokinqlərin isladan ingilis lordlarını gözünüzün qabağına gətirdiniz?

Gülməlidir ya ağlamalı? Bu nitq, əlbəttə, Əzizbəyova yox, İsa Hüseynova məxsusdur. Sual: müdrik Azərbaycan xalqı ingilisləri harda görmüşdü, harda onlarla rastlaşmışdı ki, kələkbaz olduqlarını bilsinlər? 1918-ci ildə nə qədər azərbaycanlı ingilis adlı millətin olduğunu bilirdi? «İngilis barmağı” yəqin ki, ruslarda olan «англичанка гадит» ifadəsinin qarşılığı kimi yaradılıb. Ruslar ingilislərlə dönə-dönə toqquşublar, onlar ingilislər haqqında utanmadan istədiklərini deyə bilərdilər. Bəs biz? Biz 1918-ci ildə nəinki ingilisi tanımırdıq, hətta öz adımızı da bilmirdik, özümüzə “müsəlman” dyirdik…

İclasa Caparidze sədrlik edir və tez-tez zəngi götürüb başı üstünə qaldıraraq çalır: “Sakit olun!” Birdən culuz geyimindən kolxoz mühasibinə oxşayan Şahbazov-Tağıyev yerindən durub gedir Caparidzenin üstünə, əlini uzadıb zəngi alır əlindən, qayıdıb oturur yerində. Zəngi yanındakılara göstərərək deyir:  «Parisin orta göbəyindən gətirmişəm. Heç bilirsiniz mənə neçəyə başa gəlib?”

Yanındakılar da ona gülürlər… Yəni İsa Hüseynov Hacını gülünc günə qoyur…

Bakı sovetinin iclasında bir neçə dəfə ara qızışır və film o vaxt cavan aktyor Frunzik Mkrtıçyaının benefisinə və komediyaya çevrilir. Frunzik ekranda görünən kimi (özündən qabaqda burnu) millət qəşş eləyirdi. Yox, İsa Hüseynov əsl komedioqraf olub. “Nəsimi” filmində də bu, aydın görünür…

Bakı sovetindəki səsvermədə eserərin təklifi keçir, bolşeviklər istefa verməyə məcbur olurlar…

Sonra Bakıya on-on beş əsgərlə ingilislərin gəlməyi, yükləri eşşəklərin belində, hamısı da tumanda. Bakılalar gülməkdən ölürlər… Allah İsa Hüseynovun günahından keçsin və tezikdə ona ən azı Ərafda oturaq versin…

İngilislər çox qalmırlar. Yəqin bakılıların onlara gülməyindən inciyirlər. Bolşevik komissarları Türkmənistana aparıb güllələyirlər. Bakıya türk girir…

15.08. 2023, Samara

P.S. Yeri gəlmişkən, mənim elmi rəhbərim, böyük türkoloq və şərqşünas Xalıq Koroğlu aşqabadlı idi, orda bir vaxt mövcud olmuş fars icmasına məxssu fars orta məktəbini bitirmişdi. Moskva paytaxtda oxumaq üçün Türkmənistana üç yer ayıranda kifayət qədər savadlı türkmən tapılmamışdı. Moskvaya göndərilən üç nəfərdən ikisi azərbaycanlı olmuşdu: Xalıq Koroğlu və gələcək rejissor Əjdər İbrahimov. Xalıq müəllim Moskva universitetinə, Əjdər İbrahimov isə Kinematoqrafiya insttutuna girmişdiər.

X.X.

«NƏSİMİ» KİNOKOMEDİYASI HAQQINDA QEYDLƏR. HACI ZEYNALABDİN İSA HÜSEYNOVUN QƏLƏMİNDƏN SUYU SÜZÜLƏ-SÜZÜLƏ ÇIXIB…

Авг13

Без имени-1

1967 –ci ildə SSRİ-də Oktyabr inqilabının 50 illiyi qeyd olundu, ölkə tarixindən bundan əvvəl v bundan sonra belə miqyaslı tədbir keçirilməyib. Bu bayrama dörd-beş il ərzində hazırlıq gedib. Oktyabrın 50 illiyi şərəfinə SSRİ-nin hər yerində zəhmətkeşlər sosialist öhdəlikləri götürürdülər: şaxtaçılar iki-üç dəfə çox kömür çıxarmağa, neftçilər qara qızıl hasilatını dörd-beş dəfə artırmağa, sağıcılar hər sovet inəyəindən iki-üç Amerika inəyinin südünü sağmağa söz verirdilər. Sosializm yarışında, əlbəttə, azərbaycanlılar ön sıralarda idilər. Azərbaycan çobanları hər yüz qoyundan 300-400 quzu alırdılar. Bir qozadan bir kilo pambıq yığan pambıqçılar vardı. Yun istehsalı görünməmiş vüsət almışdı, azərbaycabnlılar Oktyabr şərəfinə hətta yumurtadan da yun qırxırdılar…

Oktyabr inqilabımın yarım əsrlik yubileyinə yaradıcı adamlar da hazırlaşırdılar. Romanlar, poemalar, pyeslər yazılır, simfoniyalar, operalar bəstələnilir, filmlər çəkilirdi. Bu filmlərdən birini Azərbaycanfilim Mosfilmlə birgə çəkmişdi. “26 Bakı komissarı” adlanan film yubiley ərəfəsində, 1966-cı ildə ekranlara çıxmış, Azərbaycan tamaşaçılarının dərin məhəbbətini qazanmış, Şaumyanı. Caparidzni, Fioletovau, Əzizbəyovu xalqa sevdirmiş, onları xalq qəhrəmanlarına çevirmişdi. Janrına görə, əlbəttə, bu film tarixi dram idi. Ancaq məim Azərbaycan xalqım üçün bu film tragikomediiya idi. Bakı komissarları Ağcaqum çölündə güllənənəndə kasa dolu yaş axdan xalqım filmdə milyonçu Şahbazov görünəndə az qalırdı gülməkdən partlasın.

Filmdə Şahbazov adlanan zəngin sənayeçi, neft milyonçusu əslində Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir. Onun rolunu İsmayıl Osmanlı ifa edir.

Burda demək vacibdir ki, filmin ssenarisinin əsas müəllifi İsa Hüseynovdur. Ssenari müəlliflərindən biri kimi filmin rejissoru, aşqabadlı azərbaycanlı, Mosfilmdə çalışan Əjdər İbrahmov da göstərilib. Ancaq  bilavasitə azərbaycanılarla, xüsusən Tağəyevlə bağlı səhnələrin İsa Hüseynovun yazdığına şübhə yoxdur.

İsa Hüseynov Bakıda və Moskvada təhsil alıb, gənc yaşlarından nəşriyyat sahəsində məsul vəzifələr tutub. Yəni məlumatlı adam olub və Tağıyevin əslində kim olduğunu çox yaxşı bilib. Ancaq dövlət sifarişinə görə milyonçu Tağıyev mənfi surət olmalı, istismarçı kimi göstərilməli və hər cür aşağılanmalı idi. Bunun öhdəsindn İsa Hüseynov uğurla gəilib. Sovet dövrüdndə azərbaycanlılar filmə baxandan sonra Şahbazovun (Tağıyevim) replikalarını təkrar edir, onun tərzini çıxarır və uğunub gedirdilər. Azərbaycanlılar Lenini, Şaumyanı, Əzizbəyovu sevirdilər…

Mən uşaqlıqda İsa Hüseynovun “Yanar ürək” romanını, “Tütək səsi” və baqa povestlərini oxumuşam. “Yanar ürəy”i dörd-beş dəfə oxumuşam və hər dəfə çox təsirlənmişəm, o vaxtdan 60 ilə yaxın vaxt keçdiyinə baxmayaraq, bəzi epizodlar indiyəcən yadımdadır. Mənə elə gəlir k, indi bəzi yazanları, Məsələn Kəramət adlı bir “yeyib-içmək” həvəskarını nasir adlandıranlar nəinki “Danabaş kəndinin əhvalatlarını”, hətta İsa Hüseynovu, hətta Əkrəm Əylisin gənclikdə yazdıqlarını oxumayıblar və bilmrlər ki, nəsr sənəti nədir, nasirlik nədir. İsa Hüseynov danışıqsız ilahi vergili nasir idi. Ancaq sovet vaxtı Bakıda yaşayan nasir ev, ailəsinni yaxşı dolandıra biləcək, keyfiyyətli istirahətini təmin edə biləcək qazanc arzusundadırsa, gərək dövlətə işləyə, dövlət sifarişini yerinə yetirə. İsa Hüseynov milyonçu Tağıyevi qələminin gücüylə məkrli, fitnəkar bir qaniçənə çevirməkdən, həm də bunu kommediya instrumentlərindən istifadə ilə etməkdən boyun qaçıra bilərdi. Ancaq onda gərək bəzi rus yazıçıları kimi dövlət qulluğundan imtina edəydi, dissident həyatı keçirəydi, gedib ocaqçı, dalandar ya qara fəhlə işləyəydi. Buna isə çox zəngin mənəvi dəyanət, resurs lazımdır. Bizdə isə sovetin bütün yetmiş illik dövründə yaradıcılar içindən  dəyişilməz mənəvi oriyentirləri, bütöv əqidəsi olan bir nəfər də çıxmayıb. Sovet dağılandan sonra da heç kimin sandığından “dissident” əsər çıxmadı. Yalnız duruşuna, “poza”sına görə “əyiılməz” sayılan Bəxtiyar Vahabzadə “Leninlə söhbət” poemasına görə SSRİ dövlət mükafatı aldı. Səsiylə tribunalar titrədən Xəlil Rza Lefortovaya aparılan kimi Ümuittifaq ekranına çıxıb dedi ki, “qələt eləmişəm…”

Filmdə belə bir səhnə var: Şahbazov şəxsən mədənə gəlib quyularını bağlatdırmaq istəyir ki, yerli bolşeviklər onun neftini Leninə göndərməsinlər. Fəhlənin biri sözünə baxmır. Şahbazov tanıdığı fəhləyə, Süleymana əmr edir ki, kranı bağlasın. Süleyman isə onun dediyinin əksini edir. Şahbazov Süleymana xatırladır ki, onu necə işə götürüb, necə onun balalarıının dolanışığını təmin edib. Savadsız fəhlə Süleyman tərəddüd içindədir. Komoissar Fioletov deyir: “Süleyman, xozeyin Parisə gedəndə səni özüylə aparmışdı? Novbarda sən onunla kababa yemisən?”

Film çəkiləndə fioletovlar əlli il idi ki, hakimiyyətə gəlmişdilər. Kommunist məmurlar bakı milyonçuları kimi yaşayırdılar və onların heç biri fəhlələri özü ilə Parisə aparmır, Novbahara dəvət eləmirdi. Paris cəhənnəm, Novbahar cəhənnəm, adi vətəndaş üçün adi mağazalarda da çox şey tapılmırdı, hər şey qıt idi və elə o vaxtlar “defisit”  sözü sovet adamının leksikounda daimi vətəndaşlıq aldı…Yəni İsa Hüseyno yaxşı bilirdi ki, bolşeviklərin ədalət, bərabərlik barədə vədləri təbliğat, təşviqat alətindən başqa bir şey olmayıb…

(ardı var)

13.08. 2023, Samara

“NƏSİMİ” KİNOKOMEDİYASI HAQQINDA QEYDLƏR. MÜDHİŞ SİMVOLİZİM – NƏSİMİNİN YUBİLEYİ VƏ HEYDƏR ƏLİYEVİN GƏLİŞI

Авг12

 

Bu yaxınlarda əlli illik fasilədən sonra “Nəsimi” filminə baxıb o qədər güldüm ki, az qalmışdı özümdən gedəm. Başa düşdüm ki, bu film əslində nəinki tarixi dram deyil, o hətta melodram da deyil. “Nəsimi” filmi komediyadır və bəlkə Azərbaycanın ən gülməli komediyasıdır.

Gənc nəslə xatırladıram ki, Nəsiminin 600 illik yubileyi 1969-cu ilə planlaşdırılmışdı, çünki şairin 1369-cu ildə doğulduğu təxmin edilir. 1969-cu ilə qədər Azərbaycana tibb doktoru Vəli Axundov rəhbərlik edirdi və yubiley tədbirlərinə hazırlıq  onun vaxtında başlanmışdı. 1969-cu iin iyununda Moskva Axundovu vəzifəsindən azad edərək, onun yerinə KQB sədri Heydər Əliyevi qoydu. Heydər Əliyev Nəsimi yubileyinə hazırlıq müddətini dörd il uzatdı və təntənələr 1973-cü ildə keçirildi. Azərbaycanın mədəniyyət “xadimləri” üçün bu tədbir  lotuların Məşədi İbadın toyuna hazırlğı kimi idi, yəni ki, toy olacaq, ciblər pulla olacaq. Qabil poema yazırdı, Fikrət Əmirov balet, İsa Hüsüynosv ssenari… Yəni bu adamlar rəsmi sifariş almışdılar… Sonra poema çıxdı, kino göstərildi, balet də tamaşaya qoyuldu. “Nəsimi” baleti! Nəsimi rolunda, səhv etmirəmsə, Pletnyov soyadlı balerun  Fikrət Əmirovun özünü gücə salıb qondardığı musiqinin müşayiətiylə səhnədə lüt-madarzat o baş-bu başa qaçırdı – bürmələyib bağladığı “təsərrüfatını” yellədə-yellədə…Kəndlərdə televizoru olan evlərdə arvadlar üzlərini yana çevirib deyirdilər: “Əndamın yansın!”

O ki qaldı Qabilin poemasına, bu poemada bədii sayıla bilən bircə misra da yoxdur, şəxsən oxumuşam, hətta Salyan qəzetində tərifləmişəm də — gənc olmuşam, cahil olmuşam, hürufi Allahı günahımdan keçsin..  Qabilin Nəsiminin şeirlərini oxuduğuna da şübhəm var. Ancaq Fikrət Əmirov kimi ona da Əliyev Dövlət mükafatı verdi. “Nəsimi” filmini çəkənlərə də…

Bu komediyanın təhlilinə keçməzdən əvvəl deməliyəm ki, Nəsimi yubileyi ilə Əliyevin Azərbaycana eyni ildə rəhbər təyin olunmağında dərin bir simvolizm vardı. Azərbaycan xalqı, kütlüyünə baxmayaraq, şüuru ilə olmasa da, dərisinin hissiyatı ilə başa düşürdü ki, bu, təsadüfi deyil. Yəni Azərbaycanda dərilər soyulacaq, hökmən soyulacaq. Məsələ əslində aydın idi. Xalq birinci katibin, KQB generalının dərisini soya bilməzdi. Ancaq birinci katib, KQB generalı xalqın dərisini soya bilərdi və soydu da.

“Soymağ”ı, əlbəttə hürufi…pardon, hərfi mənada başa düşmək lazım deyil. “Soymaq” daha çox “yağmalamaq”, “qartət eləmək” mənasında başa düşülürdü. Elə də oldu. Əliyev rəhbərliyə gələn kimi rüşvətlər çoxaldı. Xəstəxanalarda əməliyyatların qiyməti iki dəfə artdı. Mağazalarda satıcılar malın qiymətini faizlə yox, dəfələrlə artırırdılar. İnstituta girmək, əsgərlikdən qurtarmaq, işə götürülmək – bunların hamısının məzənnəsi Əliyev gələn kimi qalxdı kəllə—çarxa. Məktəblərdə direktorlar müəllimlərin maaşını kəsirdilər, deyirdilər “Bakıya gedir”. Avtobazalar, tikinti trestləri, neft kəşfiyyatı idarələri, pambıq zavodları, kolxozlar, sovxozlar  – bunlar hamısı korrupsiya yuvasına çevrildi. Dövlət talan edilir, əhalinn dərisi soyulurdu…

Xalq bütövlükdə kollektiv Nəsimiyə çevrilmişdi…

Demək lazımdlr ki, xalq Nəsimi yaradıcılığından heç nə qanmırdı, bildiyi o idi ki, Nəsimi də Rasim Balayev kimi yaraşıqlı oğlan olub, Rəşad Dağlı kimi meyxana deyib, ona görə dərisini soyublar, çünki o vaxt Azərbaycann indiki məhkəmələri kimi humanist məhkəmələr olmayıb…

Əslində Nəsimi filmdə daha çox gənc Leninə, Şaumyana bənzəyir.

Xalqımın soyulan dərisinə and olsun!

(Ardı var)

 12.08. 2023, Samara