Adına oxşayan çoxmu adam var? –
Nə Xeyir? Nə Allah? – məni götürsən….
Sən gülən, gülləri solmayan bahar,
İstəkli bacımın balasısan sən.
+
Nə sərvət qazandım, nə ad qazandım,
Ancaq sevgi gördüm fövqəladə mən.
Sən “dayı” deyəndə ya da yazanda,
Bu gözəl rütbəmlə fəxr elədim mən.
+
İlin doqquz ayı burda soyuq var.
Doyunca yayda da isinmirəm mən.
Qəlbimə xatirən gətirir bahar,
Pəncərəmdə açan gül kimisən sən.
27. 05. 2024, Samara
Atalar deyib çox yemək az yeməkdən də qoyar. Mən Məmməd Arazın 70-80-ci illərdə yazdığı şeirlərin altında baxıb görürəm ki, əfsanəvi millət vəkil Aqil Abbasın qayınatası ilin yarısını kurortlarda keçirirmiş. Pitsundada, Baş katiblərin, o cümlədən Brejnevin iqamətgahı yerləşən məşhur Abxaziya məşhur kurortunda çox olurmuş. Təsəvvür edirəm ki, Brejnevlə Məmməd Arazla hasar başından söhbət də edirlərmiş.
— Ну, Мамедчик, как дела? Пишешь?
— Пишу, дорогой Леонид Ильич.
— Пиши, пиши. Ты тот еще рифмоплет, Гейдар мне про тебя говорил. Я тоже пишу. Скоро Ленинскую премию получу.
— Леонид Ильич, а мне не дадите Ленинскую? Я земляк Гейдара Алиевича..
— Нет, Ленинскую премию тебе не дам, сам ее получу. Но и тебя без премии не оставлю. Я вот только что кабана убил. Одним выстрелом. Повару скажу, чтобы голову выделили тебе. Сваришь что-нибудь…
— Спасибо, дорогой Леонид Ильич…
Bəlkə kurort kefləri Məmməd Arazın uzun sürən ağır xəstələyinə səbəb olub? Kurortda kef çəkə-çəkə ölənlər də olur. Mənim yerlim Aşıq Pənah elə kurortda ölmüşdü…Salyanda bir qiyamət qopmuşdu ki…
Nə gizlədim, heç vaxt kurortda olmamışam. Fikirləşirəm ki, mən mən Məmməd Araz gedənin yüzdə biri qədər kurorta getsəydim, nəinki Parkinsona, hətta Andersona, Yoxansona, Robinsona, Stivensona da tutulardım. İndi, şükr Allaha, xəstəliklərim öz milli xəstəliklərimizdir….
İndi Məmməd Arazın kurortlarda yazılmış şeirlərini oxuduqca çaşıb qalıram. Mən, universitet diplomuna “filoloq-orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi” yazılmış mən Mənnəd Arazın yazdıqlarını çətin başa düşürəm ya da heç başa düşmürəm. Elə bil içkili halda yazıb ya da yanında olan kimsə onun yuxuda sayıqlamalarını kağıza köçürüb. Məsələn, “Köçəri” şeiri.
Haqqa ağ olana ağ olmaq azdı,
Vaxtsız həkimləri qayadan asdı.
Ölümün qəbrini ölümə qazdır,
Desinlər yolunu azıb, köçəri!
Birinci misranı başa düşürəm: yəni haqqa ağğ olanın gərək iki gözünü bir deşikdən çıxarasan. İkinci misranı başa düşnmürəm. Soldan sağa, sağdan sola oxuyuram, heç nə anlamıram. “Vaxtsız həkimlər” kimdir? Onları qayadan kim asdı? Niyə asdı? Üçüncü misra elə bil horror filmindəndir: ölümün qəbri? Ölüm özünə qəbri necə qazır? Bunu icra elətdirən köçəridir? Bu misraların arasında hər hanısa məna əlaqəsi var? Məncə yoxdur. Onlarıın yeganə məna əlaqəsi, Məşədi İbadın sözü olmasın, hər birinin mənasızlığıdır…
O zirvədə qar buluddu.. bulud — qar,
O zirvəyə biçilməyə bulud — dar,
Birinci misra Məmməd Arazın firma üsulundadır: sözü deyir, sonra astarımı üzə çevirib yenə deyir: qar buluddu, bulud qar.Çevir tatı, vur tatı. Əlbəttə, bu bənzətmələrin dəyəri qara qəpikdir, ancaq ən azı başa düşüləndir. Ancaq ikinci misranı necə başa düşəsən?. Başa düşürük ki, “qar” sözünə “dar” sözündən yaxşı qafiyə yoxdur. Ancaq məna məsələsi var. Aşıq Abbas deyəndə “Gümüş kəmər incə belə dar gəlir” – bu, incədir, gözəldir və başa düşüləndir. Bulud zirvəyə biçilir? Zirvədə biçilir? Niyə dar gəlir?
Əl eləsəm, əlcək olan buludlar
— Əlim çatmaz, Ünüm yetməz…
Buna nə deyəsən? Şair əl eləsə, buludlar “əlcək olur”? Əl harda, bulud harda? Əlcək harda?
Harayladım-qovuşmadı dağ-dağa,
Daşdan-daşa qol atmadı dağdağan. İ
nnən belə şalı vüqara-Şahdağa,
Əlim çatmaz, Ünüm yetməz…
“Dağ-dağa”, “dağdağan…” Qurban Məmmədli demişkən, əziz həmvətənlər, bu, şeir deyil, qafiyə oyunudur, bu şeirdə də, Məmməd Arazın mətnlərinin əksəriyyəti kimi, bir şeir misrası belə yoxdur. Yoxdur, vəssalam.
Məmməd Araz hay vuranda dağ-dağa qovuşacaqdı, dağdağan qol atacaqdı…
Mənim kəndçim Yavər deyərdi: Yox, hoqqa eləyəcəkdi… hamam eləyəcəkdi…
Təsbeh kimi dənələndim qovğa yolunda,
Yolağasız yolçu gördüm dünya yolunda,
Qovğa – savaş, dava, çəkişmədir. Bəs “qovğa yolunda” “təsbeh kimi dənələnmək” nədir?
“Yolağasız yolçu gördüm…” – bunu başa düşən var?
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində oxuyuram: “YOLAĞA —
Çəpərdə, hörgüdə basıq və ya uçuq yer; çəpəri, hörgünü basmaqla açılan yol.”
Beləlilkə, yolağasız çəpər, hörgü ola bilər, yolçu yox! Müəllif nə yazdığını bilmir, basməmmədi eləyir.
Dil yalandan damla içsə — düzü ağarmaz,
Burda kimyəvi reaksiyadan söhbət gedir? Dil yalana (o cümlədən qafiyəbazlığa) öyrəşə bilər, ancaq yalandan damlanı dil necə içir? “Düzün ağarmağı” necə olur?
“Göz gülürsə, goz yaşının duzu ağarmaz”
Göz yaşının əyrisi də olur?
“Araz boyu ha daş çapdım — izim ağarmaz..”
Məmməd Araz daş çapırmış? Niyə? Daşı çapanda iz ağarmalıydı?
Məmməd Araz bilir ki, xalqı dolayıb. “İzi” düzü”-yə qafiyədir, Məmməd Arazın çörəyi isə qafiyədən çıxır…
Yarsıza ki, yar yar olur –
Qədd əyilməz çinar olur,
Təkə yol da çidar olur,
Çıxma, gülüm, yola mənsiz.
Yar yar olur? Bunun anatomik təhlilinə cəhd edək. Deməli, əlimizdə olan nədir – yarsız insan. Deyək ki, kişi. Bu kişinin sevgilisi yoxdur. Yarı yoxdur. Sonra bir arvad (bəlkə kişi?) ona yar olur. Diqqət: Yar olmamışdan qabaq o arvad (ya da kişi) yar deyildi! Yad idi! Sevəndən sonra yar olur. Ona görə “tyar yar olur” demək lotuluq, xalqı avam yerinə qoymaq, bir zöslə, utanmazlıq və abırsızlıqdır…
27.05. 2024, Samara
ardı var
Heç kəslə bölmərəm arvadı heç vaxt
Məxsusdur o mənim özümə yalnız.
Buynuz qoya bilməz mənə bir alçaq,
Özüm də qoymaram heç kəsə buynuz.
2.
Olanım-qalanım bircə pennidir,
Özüm qazanmışam, səy eləyərək.
Ayrı pulum yox ki, borc verim indi,
Özüm borc istəyəm birindən gərək
3.
Mən özüm heç kimə ağa deyiləm,
Nə də bir insana olaram nökər.
Yaxşı qılıncım var geniş tiyəli,
Var həm də hər hansı həmləyə təpər.
4.
Həmişə azadam, şənəm həmişə,
Heç kimin dərdindən batmaram qəmə.
Çətin ki, kiminsə yadına düşəm,
Heç kəsi almıram mən də vecimə.
1788
ingiliscədən tərcümə
25. 05. 2924, Samara
++++++++++++++++++++
ROBERT BURNS
I Hae A Wife O’ My Ain
1.
I hae a wife o’ my ain,
I’ll partake wi’ naebody:
I’ll take cuckold frae nane,
I’ll gae cuckold to naebody. Читать далее
Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlının adını haçan görsəm, eşitsəm, təzyiqim qalxır. Səbəb çoxdur. Biri odur ki, saxta mandatla ensefalit gənəsi kimi yapışıb mənim yerlilərimə, qopmur…
Bu gənənin… yox, gədənin şeirlərinə baxaq.
Günəşlə, işıqla, səhərlə birgə
Doğulur ömrümə hər gün bir şeir.
Aydındır? Gün çıxan kimi Rüstəmxanlının ömrünə şeir doğulur. Yazmır, doğulur. Yəni şeir ona nazil olur.
“Bəlkə də göylərdən əl üzdüyündən”
Başa düşdünüz? Mən də başa düşməyə çalışıram. Belə çıxır ki, o şeir göydəymiş, ancaq göylərdən əl üzüb. Niyəsi bilinmir.
“Mənim ürəyimə sürgün bir şeir”.
Bu misra azərbaycanca deyil. Burda xəbər çatmır. R.xanlı deməliydi ki, şeir gəlir. Ancaq misrada “gəlir”ə yer olmayıb. R. xanlı da basməmmədi eləyib. Kütlə udacaq!
Qrammatikasını qoyaq qırağa. Mənasını başa düşdünüz? Şeirin əli göylərdən üzülüb, R. xanlının ürəyinə sürgün gəlir!
Bəlkə sürgünə?
Bu adamın dəlilik kağızı, əlbəttə, yoxdur, deputat mandatı var. Bu adam xalqı dəli, ən yaxşı halda avam və cahil sayır.
“O daim tələsir, o daim yanır.”
Şeir gəlibsə, daha hara tələsir? Tələsməklə yanmaq necə tutuşur?
“İnanır nəyinsə bitəcəyinə.”
Şeir inanır? Hamlet Poloniyə deyirdi ki, get evinin qapısını bağla, içəridəkiləri dola…
“Dilimdən qopantək bir yol başlayıb”
Dilindən qopub? Bəs demirdin göydən sürgünə gəlib?
“Özüm də bilmirəm niyə doğuldum”.
Aha! Bilmir niyə doğulub! Deyim: sən ona görə doğulmusan ki, dədən ananı zad eləyib! Başqa variantı var? Yeganə variant odur ki, ananı dədən yox, qonşu zad eləyib…
Yuli Sezarın, Napoleonun dilində “Niyə doğuldum” sualı ritorikdir. Onlar dünyaya niyə gəldiklərini, taleləri, sərhədləri, zehniyyətləri dəyişdirmək kimi missiyalarını anlayırlar. Bəs S. R. xanlı? Doğulub ki, ömrü boyu sovet məmuru, yalançı elmlər doktoru, qondarma millət vəkili olsun?
“Bəlkə ilahidən bir səsdir ömrüm”.
Bunu elmlərin doktoru yazır! Ömür – ilahidən səs? Gen-bol kabinetlərdə, yumşaq kreslolarda, zəhmətsiz qazancla keçən ömür “ilahi səs”dir?
“Bəlkə mən özüm də sürgün yeriyəm”
Başa düşdünüz? Mən – yox!
“Bülbül nəğmələrə qəfəsdir ömrüm.”
Bunu da elmlərin doktoru yazır! “Bülbül nəğməsi” var. “Bülbül nəğmələr”, “qaranquş nəğmələr” yoxdur, bunu deyən adam azərbaycanlı deyil!
Sənin “nəğmən” hardan qəfəsdədir ki, hər şeirini on beş kitabda çap elətdirmisən!
“Şeirin də taleyi bir sirrə bağlı,
Biri günahkardı, izləyəni var.”
Şeirinin biri günahkardır. Əli Nağıyevlə Vilayət Eyvazov Şerlok Xolmsla doktor Vatson kimi izləyirlər…
“Birinin fikrimdə yetişdi sonu…
Biri də dilimin ucunda yanır,
Qorxur ki söyləsəm, öldürəcəklər…”
Şeir həm yanır, həm qorxur… Göydən nazil olan şeir? Şairi öldürəcəklərsə, şeir niyə qorxur?
Təsəvvür edirsiniz, Sabir Rüstəmxanlını şeir söylədiyinə görə öldürələr? Öldürsəydilər, saxtakarlıqla deputat mandatı aldığına görə öldürərdilər. Onun deputat olub zəli kimi xalqı sorduğunu bilən çoxdur. Şeir yazdığını yerlilərindən, qohumlarından başqa bilən var?
“Biri deyilməmiş sonunu bəklər”…
Bəklər! Bu, türkcə imiş, Quqlla tərcümə elədim. Azərbaycanca olanını Quql başa düşmədi… Dedi belkeyin, çalışanlarımız bunun üzerinde çalışıyor…
Başqa bir «əsər”inə baxaq. “BOYASIZ MİSRALAR”
“Taxıl bir sapın üstə
dən tutub sünbül olur.”
Bunu yazan filologiya elmlərinin doktorudur! “Taxıl dən tutub sünbül oldu”. Taxıl və dən ayrı-ayrı şeylərdir? Taxıl “sapın üstə” dəni necə tutur?
Şeir 8 iklikdən ibarətdir. “Olur” rədifinin əvvəlində qafiyələr: sünbül, bülbül, gül, yel, sel, dil, əl, el, kül…
Kül axırdadır. “Millət şərə əyilsə, Alışmadan kül olur…”
Kant dincəlir… Şopenhauer də…
“Əsintilər birləşib
rüzgar olur, yel olur.”
Yelin necə yarandığını bilirdiniz? Yox? İndi bildiniz. Əsintilər birləşir…
Belə şairi olan xalq kül olmasa da, başına gərək kül sovura…
“Bulaqlar bir məcrada
qovuşanda sel olur.”
Yalançının lap…
“Kəlmə kəlmə dalınca
düzüləndə dil olur…”
Bildiniz dil necə yaranır? Kəlmə kəlmənin dalınca düzülür…
Min illərdir alimlər bunu üstündə baş sındırırlar. Yardımlı gədəsi daqdan enib iki misra ilə izah elədi…
Vallah, bu şeirləri oxuyanda fiilkirləşirsən ki, bu adam dağdan da enməyib, ağac budağından düşüb..
Bəs əl necə yaranır? Aha! Bilmirsiniz! S. Rüstəmxanlıya qulaq asın:
“Barmaqlar bir pəncədə
birləşəndə əl olur.”
İndi özünüzü yoxlayın. Barmaqlarınız bir pəncədə birləşibsə, əliniz var, birləşməyibsə, ikinci dərəcəli əlilsiniz, sosial müdafiəyə müraciət edin…
“İnsanlar bir qədəri
paylaşanda el olur.”
“Bir qədəri”? O “bir qədər” nə olan şeydir ki, payaşanda insanlar el olurlar?…
Şairin soyadına fikir cerin: Rüstəmxanlı. Yardımlıda Rüstəm xan olub? Yardımlıda xan olub?
Bu adam sovet hakimiyyəti dövründə həmişə məmur olub — ədəbiyyat, mətbuat, nəşriyyat məmuru. Bir dəfə pıçıltı ilə olsa da deməyib ki, sovet hakimyyəti pisdir. Sovet hakimiyyəti dağılmağa üz qoyanda özünü verdi meydana, meymun cəldliyi ilə (ağacdan düşdüyünə sübut!) hamını qabaqladı, çıxdı tribunaya. Dönə-dönə cildini dəyişdi, kim başdadırsa, onun gümdəyməzini yalayıb deputat mandatı aldı, vəzifə aldı.
1906-cı ildə Rusiya imperiyasının ilk parlamenti işə başlayıb. Azərbaycandan olan cəmi bir neçə deputatın biri salyanlı Muradxanov olub, əfsanəvi pedaqogika dərsliyinin müəllifi Mərdan Muradxanovun atası. O vaxtdan 120 il keçib, salyanlıların bir bələdiyyə deputatı sçmək ixtiyarı da yoxdur, Milli Məclisdə isə Salyanı və Salyanın yarısı Neftçalanı Sabir Rüstəmxanlı və Fəzail Ağamalı ikimi şarlatanlar təmsil edirlər. Niyə? Niyə xalq belə külbaş və başıqapazlıdır? Bir əyri baxışa görə bir-birinin qarnına bıçaq soxan salyanlılar bu rüsvayçılığa necə dözürlər?
Aprel döyüşləri zamanı meyitlər hələ döyüş meydanından yığılb basdırılmamış S. Rüstəmxanlı qızına toy çaldırır, məclisdən selfi çəkib paylaşırdı…
Bunun eston inəyinə oxşayan arvadı Tənziləninin futbol meydançası boyda sinəsi ordenlə doludur. 44 günlük müharibə zamanı Əliyev ona Şöhrət ordeni verdi. Mənim 9 noyabrda Şuşada həlak olmuş qəhrəman kəndçimə dəmir medal veriblər. Buna necə dözəsən? Belə oğraşlıqla sakit necə yaşamaq olar?
X.X.
26. 05. 2024, Samara
P. S. Kobud ifadələrə görə heç kim məni qınamasın. S. Rüstəmxanlı və onun kimilər Meydanda Mütəllibovdan, Vəzirovdan, Qorbaçovdan incə danışırdılar? Yox! Onlar Mütəllibovu, Vəzirovu devirməyə çağırırılar? Bəli! Hərçənd o adamlr vəzifələrini o vaxtın qanunlarına görə legitim tuturdular. S. Rüstəmxanlınını mandatı saxtadır. O, legitim deyil, yəni bicbaladır, bastarddır. Niyə onunla xoş danışılmaıdır?
X.X.
1.
Çoxdanmı yamyaşıl geyinən meşə,
Hər günü yaşardı sevinc içində?
Zərif yağışlarda qürurlu və şən,
Sevinci artırdı hər çiçəyin də.
İndisə qalmayıb əsər sevincdən,
Apardı şənliyi qış küləkləri.
Zəngin cəlalıyla gözəl may hərçənd,
Sevincli günləri qaytarar geri.
2.
Mənimsə başım ağ – yox elə hava,
Ahıllıq qarını əridə bilə.
Bənzərəm əyilmiş çılpaq ağaca,
Zaman yıxar məni qış hiddətiylə.
Ah, Yaşın günlərı üzür, inlədir,
Ağrıdır yuxusuz gecələrisə.
Sən ey cavanlığım, qızıl çağ idin,
Kaş dönüb ömrümə yenə gələsən!
ingiliscədən tərcümə
24-25. 05. 2025, Samara
++++++++++++++
ROBERT BURNS
The auld man’s winter thought
1.
But lately seen in gladsome green,
The woods rejoiced the day;
Thro’ gentle showers the laughing flowers
In double pride were gay;
But now our joys are fled
On winter blasts awa,
Yet maiden May in rich array
Again shall bring them a’. Читать далее
Əhməd Cavadın lirik şeirlərindən biri. Adsızdır. Şair yuxusunu danışır. Oxucuya yox. Yuxusuna girmiş xanıma. Elə danışır ki, elə bil yenə yuxu görür ya sayıqlayır…
“Yuxuma gəlmişdin sən həzin-həzin…”
“Həzin-həzin gəlmək” necə olur? Kimsə yuxuna girəndə onun gəldiyini görmək olmur, elə bir də görürsən ki, yuxundadır…
“Işvəli, qəmzəli, nazlı nazənin.”
“Həzin-həzin” gələn xanımda bu qədər hoqqa? – işvə, naz, qəmzə…
“Sən coşqun bir bulaq, mən yazıq əzgin”.
“Həzin-həzin gələn” indi coşqun bulaq oldu. Şair, yəni şairin lirik qəhrəmanı isə “əzgin”. Yazıq və əzgin…
Bunlarınkı tutar?
Şairi nə ya kim əzib?
“Sən yanar bir dodaq, mən halsız, üzgün!”
Bayaq bulaq idi, indi dodaq oldu. İnsafla deyin: bütöv bir xanımı dodağa bənzətmək düzdürmü? – şairanəliyi bir yana. Başa düşürük ki, şair dodağı bulağa qafiyə götürüb, ancaq hər şeyin təhəri var…
Dodaq yanar dodaqdır, indiki silikon dodaqlardan deyil. Şair isə “halsız, üzgün”. Xanım ünvanı dəyişik salıb, gərək hallı, özü kimi “yanar” bir oğlanın yuxusuna girəydi…
“Onbeşdən az idi, yaşım o zaman…”
Aha! Lirik qəhrəman azyaşlı imiş! Bu yaşda yuxuda “yanar dodaqlı” qadın görmək, deyərdim ki, heç də yaxşı deyil. Qadın da məsuliyyət daşıyır. Azyaşlının yuxuda olmasından istifadə edib ona qarşı seksual xarakterli, yəni nazlı, işvəli hərəkətlər və. S Bugünkü Azərbaycan polisi elə iş yaradardı ki, hər ikisi əlli-ayaqlı gedərdi…
“Axırdı qəlbimə yaşım o zaman.”
Şair burda cinas yaradır, yəni yaş o yaş deyil, göz yaşıdır. Yaş, əlbəttə, içəri axmaz, buna göz yumaq.
“Daşdan-daşa dəydi başım o zaman”
On dörd yaşında “yanar dodaq”lı xanımıarı yuxuda görəndə baş daşdan-daşa dəyər də…
“Yazda başlamışdı qışım o zaman!”
Bu necə olur?
Şair misranın sonunda heybətli bir nida işarəsi qoyub ki, sual verən olmasın.
“Sən sevda buludu, mən təşnə dodaq”
Bayaq əzgin idi, üzgün idi, indi özü də “yanar dodağa” döndü, indi gör yuxuda nə mərəkə qoparacaqlar, yorğan-döşəyi dağıdacaqlar…
“Sən pək iyi bir sərv, mən solğun yarpaq.”
Cəlil Məmmədquluzadənin “Pək iyi” felyetonunu oxumusunuz? Yox? Oxuyun.
“Pık iyi bir sərv”. Mirzə Cəlilin köməyi ilə azərbaycancaya çevirirəm: çox yaxşı bir sərv.
“Mən quru bir ağac, sən gül ağappaq”,
On dörd yaşında oğlan niyə quru ağaca dönüb? Bundan əvvəlki misrada özünü “solğun yarpaq” adlandırmışdı. İndi oldu ağac.
“Sən gül ağappaq” – nədir? “Ağappaq gül” olar, ancaq “gül ağappaq” olmaz. Bu yerdə olmaz. Qafiyə xatirinə şair nəinki dil qanunlarını pozmağa, hətta qətl törətməyə hazırdır. “Ağappaq” sözünə sonrakı misrada qafiyə var:
“Sinəmə dəyirdi oxlar şaqhaşaq!”
Ekspert lazımdır! Kimdən soruşasan? Kimin sinəsinə oxlar dəyib? “Şaqhaşaq” dəyir?
“Oxlar şaqhaşaq”…
“Baxışın şimşəkdi, duruşun ceyran;”
Şimşəkli baxış necə olur? “Nazlı, qəmzəli, işvəli”, “ceyran duruşlu” xanımın baxışı ayrı cür olar…
“Dodağın lalədir, ətirin reyhan”.
Reyhan bəzi yeməklərin yanında əvəzsisdir. Kababın… Ancaq qadından başdan-ayağa reyhan ətri gələ — gərək burnunu tutasan…
“Onsuz da qurbanam, mən sana qurban!”
Pafosu artırmaq üçün Əhməd Cavad keçir qalın saitə. “Sana qurban”. Səməd Vurğun sonra bunu şakərə çevirir: “Odur ki, bağlıyam sana…”
“Sən canlı mələksən, mən quru şəkil”
Yanar dodaqlı, işvəli, qəmzəli, nazlı xanım indi oldu “canlı mələk”. Şair özü isə “quru şəkil”dir.
Quru şəkil?
Sonra ritorik sual:
“Bən sana tayammı, ay saçı sünbül?”
Yuxuya gəlmiş qadın haqqında təsəvvürümüz genişləndi: saçı sünbül imiş…
Əvəzliyə baxın: bən. “Mən” yox, “bən”. Biz salyanlılar heç vaxt “bən” demərik, elə “mən” deyərik. Hətta ağ, qara istemal edən də çaşmır, “mən” deyir”…
“Bağrımın başında sızlayan bülbül,
Deyir: çəkil yoldan, bu yoldan, çəkil!…”
Yazıq bülbül…Gedib oturub gecənin bir aləmi on dörd yaşlı erotomanın bağrının başında, sızıldayaraq onu “bu yoldan” çəkindirir…
Hansı yoldan? Başa düşmədim…
Siz başa düşdünüz?
X.X.
25.05. 2024, Samara
1.
“Kişi, yorulmuşam mən bu davadan,
Bezdirib məni bu boş sayıqlama.
Əlbəttə, qanuni sənə arvadam,
Bil ki, sənin kölən deyiləm amma”
“Birimiz itaət gərək eləyə,
Nensi, anladın?
Kişimi, arvadmı gərək baş əyə,
Nensi, arvadım?”
“Yenə dannışırsan sən ağa kimi,
Nə bilim itaət, ya xidmət-filan.
Tək edib gedərəm suvereimi,
Qudbay söyləyərəm ayrılan zaman”
“Getsən, kimsəsiz və tək qalaram mən,
Nensi, anladın?
Bil ki, dəyişməyə çalışaram mən,
Nensi, arvadım!”
3.
Bil ki, parçalanar ürəyim hökmən,
Yetişər yəqin ki, ölüm saatım.
Məni basdıranda düşünəcəksən:
Çox ağır olacaq yükü həyatın.
Ümid bağlayıram indi Göylərə,
Qolum-qanadım!
Sənə dözüm verə, sənə güc verə,
Nensi, arvadım!”
4.
“Ser, başa salaram səni indicə,
Ölüb birdəfəlik nədir lal olmaq:
Müdhiş ruhlar alar dövrəyə gecə,
Ayılsan, onları görərsən ancaq”.
“Sənin kimisinin birini mən də,
Nensi, alardım!
Qorxudan şeytanlar qaçıb gedərdi,
Nensi, arvadım!”
ingiliscədən tərcümə
22-23.05. 2024, Samara
++++++++++++++++++
ROBERT BURNS
Husband, Husband, Cease Your Strife
1.
‘Husband, husband, cease your strife,
Nor longer idly rave, sir!
Tho’ I am your wedded wife,
Yet I am not your slave, sir.’
‘One of two must still obey,
Nancy, Nancy!
Is it Man or Woman, say,
My spouse Nancy?’ Читать далее
VODEVİL
Mirşahin: Alo! Mən Londondayam?
Qurban: Yox, Londonda mənəm. Sən Bakıdasan, özü də deyəsən içmisən. İçkili olanları Azerfredomun efirinə çıxarmırıq.
Mirşahin: Qurban bəy, salam. Londondayam o mənada dedim ki, yəni zəngim çatıb Londona. Deyəsən, səsimdən tanımadın. Yadındamı, soyuq fevral günü?
(Şövkət Ələkbərovanın səsiylə oxuyur)
Mən sənin yanına qışda gəlirdim,
Bir əlimdə bahar, bir əlimdə yaz…
Qurban: Mən anlamadım. Bahar elə yaz deyil? Yox, sən içkilisən, məni işimdən ayırma.
Mirşahin: Qurban bəy, bu, poeziyadır, bahar və yaz bir fəslin iki üzüdür. Çöllə bayır kimi. Qurban bəy, mən sənin yanına türməyə gəlirdim, qucaq dolusu çiçəklə… Məm Mirşahinəm…
Qurban: Tanımadım, ruslar demişkən, varlı olacaqsan.
Mirşahin: Qurban bəy, mən çoxdan varlıyam. Ancaq rusların başqa məsəli də var: Yüz rublun olmasın, yüz dostun olsun… Mən səndən ötrü darıxmışam. Sən mənim üçün həm dost, həm böyük hüquqşünas, həm də dahi siyasətçisən.
Qurban: Tərifə görə sağ ol, anca mən sadə bir insanam.
Mirşahin: Sadəsən, ancaq adi deyilsən, qeyri-adisən. Sənin tənqidini mən qılınca, kalaşnikova, Bayraqdara bənzədirəm. Fəxr edirəm ki, məni də öz tənqidinə layiq görürsən…
Qurban (doluxsunur): Yox, Mirşahin, sən tərifə daha çox layiqsən. Bizim Azerfredomda bəzən nəzarət zəifləyir, yəqin sənin ünvanına nalayiq sözlər işlədirlər. Bundan sonra buna yol vermərəm. Səni söyənin mən anasını… Yəni səni söyəni bloklayaram ömürlük…
Mirşahin: Böyük və mqəddəs insansan, Qurban bəy. Mən istəyirəm bundan sonra sənə Mirqurban deyəm.
Qurban: Mirşahin, axı mənim atam seyid olmayıb.
Mirşahin: Eh, Qurban bəy… Mirqurban bəy… Sənə bir ekzistensial sual verim: hansımız öz atasının kim olduğunu dəqiq bilir? Məsələn, mən bahalı maşınlar alandan, villa tikdirəndən Yardımlıda bir neçıə kişi iddia edir ki, mənim əsl atam onlardır…Sənin də atan seyid çıxa bilər…
Qurban: Ancaq hələlik Aynur… o nə qızıdır…. Məni erməni çıxarıb…
Mirşahin: Mirqurban bəy, sənə olan hücumlar sənin böyüklüyünün sübutudur.
Qurban: Sağ ol, Mirşahin. Söz verirəm ki, prezident olan kimi səni mətbuat katibi qoyum.
Mirşahin: Etibara görə sağ ol, Mirqurban bəy. Ancaq bir məsələ məni pərt edir. Məndə olan məlumata görə Ərəstun Oruclu deyib ki, o, prezident olan kimi Eynulla Fətullayevi mətbuat katibi qoyacaq.
Qurban: Niyə pərt olursan, Mirşahin? Məsələ sadədir. Biz hakimiyyətə gələndə iki prezident olacaq. Biz yalnız beləliklə avtoritarizmin kökünü kəsə bilərik.
Mirşahin. Başa düşdüm, Mirqurban bəy. Rişi Sunaka məndən salam de, o məni yaxşı tanıyır.
Qurban: Bay-bay…
Mirzə ƏLİL
24. 05. 2024, Samara
Vikipediyada “Qurban olduğum” rədifli dörd şeir var. Yaşca ən qədimi, yəqin ki, 19-cu əsrdə yaşamış Məlikballı Qurbana məxsusdur. Qoşmanın keyfiyyəti haqqında son beyt tam təsəvvür yaradır.
Cənnət heyvasını qoyub döşünə,
Təzəcə narına qurban olduğum.”
Bizim erotik və hətta erotik olmayan bayatılarda, qoşmalarda qadının sinəsindəkilər bir meyvəyə bənzədilir, adətən nara. Məlikballı isə sinədəkinin qoşa olduğunu nəzərə alıb. Hər birini ayrı-ayrı meyvəyə bənzədir: yəni biri heyvadır, biri nardır... (Vallah, bizim millətdən nə hoqqa desən çıxar…)
Yəqin pozğun adam olub. Hə? Yaşadığı vaxt məlum olmayan Gülalı Məmməd də erotoman olub və bunu gizlətməyib.
“Gülalı Məmmədəm, qadan alayım,
Ölməyəyim, qol boynuna salayım…”
Məəttəl qalırsan: millətin gözünün qabağında arvadı qucaqlamaq istəyir, özü də yəqin özgə arvadıdır… Cavanlar bunu oxuyub nümunə götürsələr, nə günə qalarıq! Bizim dəyərlərimiz məhv olub getməzmi?!
Bunlarla işimiz yoxdur. 60-cı illərin ortalarında Müşfiqin əvvəllər məlum olmayan şeirləri üzə çıxıb çap olundu, guya bəziləri arvadının dəftərindəymiş. Bu şeirlərin nə dərəcədə orijinal olduğunu, onlara kənar müdaxilənin olub-olmadığını mütəxəssislər deyə bilərlər. Yadımdadır ki, elə o vaxt Zeynəb Xanlarova Müşfiqə aid edilən qoşmanı Mİrzə Hüseyn segahı üstündə oxuyur, sonra keçirdi “Aylı gecə, sərin küləy”ə…
Müşfiqin qoşması, əlbəttə, Əhməd Cavadın sayıqlamalarıın tayı deyil, mübtəda, xəbər yerindədir. Ancaq yalnız bir ifadəni ciddi istedadın göstəricisi saymaq olar: “Qaçqın ədasına…” Gözəl deyilib… Müşfiq həm də sübut edib ki, ənənəvi dispozisiyanı – yar-əğyar – məsələsini təzə dillə təsvir edə bilir. Müşfiq Seyid Əzim kimi demir ki, “Bağ içrə gəzib yarımı əğyar ilə gördüm”. Müşfiq belə deyir:
“Yoхsa özgəsinə üzünü tutmuş,
Yеni sеvdasına qurban olduğum?”
Burda estetika və etika var, eləmi? Ancaq bu günün alabic, internetə baxıb pozulmuş oxucusu deyər ki, bu necə adammış, sevgilisi “özgəsinə üz tutub”, bu onun “yeni sevdasına” özünü qurban eləyir. Bu, xəstədir? bu, kukolddur?
Qoşmada maraqlı ayrı heç nə yoxdur. Dolaşıqlıqlar isə çoxdur.
“Ayrılıq oduna könül dayanmaz.
Еşq oduna yanan bir daha yanmaz”.
Bu iki misranın arasında məna əlaqəsin varmı? Biri o birini izah edirmi, tamamlayırmı? Ya biri o birinə ziddir?
Ancaq toylarda oxumaq üçün belə qoşmaların əvəzi yoxdur. Özü də gənc Zeynəb oxuya, atılıb düə-düşə, sinəsində də iki müxtəlif meyvə yellənə…
Keçək Əhməd Cavada. Əhməd Cavadın şeiri 1916-cı ildə Batumda yazılıb.
Haşiyə çıxım. Vikipediyada Əhməd Cavad haqqındakı çox böyük məqalənin xeyli hissəsi onun guya Birinci Cahan (!) müharibəsindəki iştirakına həsr olunub. Məqaləni oxuyursan, görürsən ki, iştirak-zad yoxdur. Elə həmişə yardım üstündə olub… Şeir də yazırmış. Məsələn, “Qurban olduğum” şeirini.
Baxaq. Diqqətli baxın, xanımlar və cənablar. Mən sübut etmək istəyirəm ki, Əhməd Cavad dili bilməyib.
“Bir xeyli zamandır getdi, gəlmədi”.
Sevgilisi gedib, gəlməyib. 1916-cı ildə, Birinci Cahan müharibəsinin şıdırğı vaxtında…
“Əhdi peymanına qurban olduğum!”
Bu yəqin ironiyadır, rişxənddir.
“İstədi can verdim, qədir bilmədi”.
Bu, sevgi şeiriidir ya borc qəbzi? “İstədi pul verdim, faiz almadım…”
“Dedim: ayrılığa yoxdur tavanım…”
Yəni şantaj edirmiş ki, getsə, öləcək. Ölməyib. Yenə Türkiuyə ordusuna yardıma baxır. Qəşəng iş tapıb…
“Bir daha dönməzmi yosma tərlanım…”
Batumdan ayağını qoysan, Türkiyədir. Ona görə “yosma tərlan”. Düzü, mən başa düşmürəm ki, “yosma tərlan” nə olan şeydir….
“Adına, sanına qurban olduğum!”
Sevgilisi “adlı-sanlı” imiş. Bəlkə 1-ci Cahan müharibəsində döyüşürmüş? Əhməd Cavaddan fərqli olaraq, ön cəbhədə…
“O təmiz qanına qurban olduğum!”
Qanını yoxlatdırbmış…
Sonrası çox gülməlidir
“Mən hey göyə baxdım, göy mənə baxdı…”
Belə şeyi kimsə demişdi? “Göy mənə baxdı…”
“Göylərə baxmaqdan gözlərim axdı!”
Aha! Gözləri axıb!
“Şimşək oldu, ancaq bir dəfə baxdı,”
Nə şimşək oldu və ya kim? Yuxarıda subyekt göy idi, Əhməd Cavada o baxırdı? Göymü şimşək oldu?
“Baxdı qurbanına qurban olduğum!”
Başa düşdünüzmü kim və ya nə bir dəfə şairə baxıb və kim kimə qurbandır?
Mən başa düşmədim. Ancaq gülməlidir. “Göy mənə baxdı…”Göyün adama baxmağı necə olar?
“Könül vermək istər bir müjdə yenə,
Sevgili yurdumun gözəllərinə!”
Yəni əvvəllər müjdə verib, yenə vermək istəyir? Bu nə müjdədir? Bəzi kişilər bilirik qadına necə müjdə verirlər… Sonra uşağa yiyə durmurlar…
“Şerimə can verib, göylərdən enə,
O haqq divanına qurban olduğum!”
Kimsə Əhməd Cavadın şeirinə can cerəndən sonra göylərdən enməlidir. Kim ya nə? Göylərdən kim enməlidir? “Haqq dərgahı” enməlidir? Yəni Allah? Şeirə can verəndən sona daha niyə enir. Enərdi ki, can versin. Veribsə…
Başım çatladı…
Bilməzmi ki, onsuz ömrüm çox acı,
Şöhrətü şanma qurban olduğum!
“Ömrüm çox acı” bəh-bəh, şairin dilindən inci tökülür…
Gedən xanımın şöhrəti-şanı var imiş…
Sovet vaxtı Bakıda bir xoreoqrafdan lətifələr danışırdııar. Arvadıyla guya gəlir Nizami kinoteatrının qabağına, gedir növbəyə durub bilet almağa, bilet alanda arvadını tapmır, hansı kişiyəsə qoşulub gedib. Bir tanışından soruşur ki, “mənim arvadımı görməmisən?” Tanışı deyir “sənin arvadını tanımıram.” Xoreoqraf təəccüblənir: “Necə tanımırsan? Bizim arvadı bütün Bakı tanıyır…”
Qəfildən şairin başının qurdu tərpənir, bir bənd yuxarıda “müjdə verdiyi” gözəlləri təhqir edir.
“Gözəlliklər yapma, duyğular cansız,
Mənə tən eyləyir hər yetən qansız”.
Yəni gözəlliklər saxtadır. Duyğular cansızdır.
(Duyğu cansız ola bilərmi? Duyğu varsa, canlı olmalıdır…)
Atılan oxlardan çıx gəl ziyansız,
Namü nişanına qurban olduğum!
Əvvəlki beytdə gözəlliklərin saxta olduğunu demişdi, indi deyir “Atılan oxlardan çıx gəl ziyansız”. Yəni sevgilinin getdiyi yerdə oxlar atılır? Müharibədədir? Birinci Cahann müharibəsindədirsə, oxlar yox, toplar atılmallıdır. “Ziyansız çıx gəl” nə deməkdir?
“Oxlardan çıx gəl” azərbaycancadır? “Tüfənglərdən çıx gəl” demək olar?
Burda şeirin qoşma hissəsi bitir, ancaq şairin sözü qurtarmır, ona görə çarpaz qafiyəli iki dördlük əlavə edir.
Bir gecə yatmışdım qəmli, mükəddər.
Qəlbimi sıxırdı sonsuz fikirlər.
Mükəddər – yəni kədərli. Yatan adamda nə kədər, nə qəm? Kədərli durmaq olar, oturmaq olar, gəzmək olar. Yatmaq? Xalqımız gözəl deyib:”Yatdın — əldün!” Yuxuda qəlbi “sonsuz fikirlər” necə sıxa bilər?
“Birdən Günəş doğdu, açıldı səhər,
Baxdı gözlərimə o qumral gözlər!”
Aha! Qumral gözlər! Qayıdıb gəlib?
Sonrakı bənd:
“Səsimə oyandım, bomboş bir otaq…”
Bəs bayaq, günəş doğanda oyanmamşdı? İkinci dəfə oyanır?
“Eşqimə, duyğuma yoxdu bir ortaq…”
Eşqə ortaq – nədir? Sevgilisinə şərik?
“Bu iyi dünyada ixtilat qataq!”
İyi dünya – osmanlıcadan tərcümədə “yaxşı dünya” deməkdir? Şair özünə rəqib axtarır ki, onunla davalaşsın?
Vallah, Əhməd Cavad ədəbi irs yox, yüzlərlə mina basdırılmış ərazi qoyub gedib. O əraziyə girənin qolu-qıçı salamat qalsa da, başı, beyni partlamasa da, hökmən çatlayacaq…
X.X.
24.. 05. 2024, Samara
1.
Ah, istəkli ana,, başım bataydı!
Dava-dalaş üçün məni doğmusan:
Bəxtimə didişmə düşüb həyatda,
Söyür, təhqr edir məni hər insan.
2.
Heç vaxt buraxmadım sələmə pul mən,
İşimə yarardı beş faiz hərçənd.
Borc da almamışam, digər tərəfdən,
Mənə kim inanar, şeytana lənət.
3.
Bəxtim gətirmədi, pul qazanmadım,
Mənə qəddar oldu taleyim yaman.
Məni gecə-gündüz, görürsən indi,
Necə təhqir edir qız, həm də oğlan.
ingiliscədən tərcümə
21-22. 05. 2024, Samara
++++++++++++++++
ROBERT BURNS
Ah, Woe Is Me, My Mother Dear
1.
Ah, woe is me, my Mother dear!
A man of strife ye’ve born me:
For sair contention I maun bear;
They hate, revile, and scorn me. Читать далее
xeyrulla xayal 